B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

12.6. Orolni asrashga doir zaruriy chora-tadbirlar
H ozirgi sharoitda Orol havzasida m avjud b o ‘lgan suv resurslaridan 
oqilona foydalanish tam oyilini am alga oshirish, unga zarur b o ‘lgan 
suv hajm ini ajratib olish va uni to ‘lig‘icha dengizga quyilishiga 
erishishdan iborat.
1. 1960-yilda m intaqada 5 mln. ga yerni su g ‘orish uchun 40,4 
km 3 suv sarflangan. Z ov u r suvlari m iqdori 5 -6 km 3 atrofida b o ‘lgan 
1995-yilga kelib sal kam 7 m ln. ga yerni sug‘orish uchun 86 km 3dan 
k o ‘p suv sarflandi. E ndilikda ekinlarnig turi, tuproqlarning m exanik 
takibi, sh o ‘rlik darajasi, sham ol tezligini e ’tiborga olib, y o m g ‘irlatib, 
tom chilatib va tuproq ostidan sug‘orish usullarini q o ‘llashga o ‘tish 
ayni dolzarb m asala. U shbu yangi su g ‘orish usullari am alga oshiril- 
sa, suvdan 4 0 -5 0 % , hatto 70% gacha tejashga erishiladi. S ug‘orish 
shaxobchalari va m agistral kanallarning ish koeffisienti 64% ni tash­
kil etadi. A gar m azkur k o ‘rsatkich 90% ga yetkazilsa, 26% suv tejab 
qolinadi. Y uqoridagi usullar Turkm aniston va Janubiy Q ozog‘iston 
yerlarida ham q o ‘llanilsa, yiliga kam ida 50 km 3 suvni tejab qolish 
m um kin [18].
2. O rolning asosiy m anbayi hisoblangan A m udaryo va Sirdaryo 
havzalarini qattiq nazorat qilib iloji boricha ikki daryo suvini 
ko 'p ay tirib O rolga tashlash lozim. Am uradyo havzasidagi Sariq k o ‘l
140

---

suvlarining bir qism ini R angun, N urek, Surxon, Tollim arjon. Quyi- 
m ozor, Z om in, T uyam o'yin, F o ttik o 'l suv om borlarini Vaxsh, Q arshi, 
A m u-B uxoro, Q ora Qum va boshqa kanallar suvining m a'lum qis­
m ini A m udaryoga qaytarish kerak, Hozirgi kunda birgina Qora Qum 
kanali orqali Am udaryodan har yili 12 km 3 suv olinm oqda. M utaxassis- 
lar fikriga k o ‘ra, shuning 7 km 3 hajm i b u g ‘lanib qum ga singib y o 'q
b o ‘lm oqda. K anal eni q isqartirilsa, beto n lash tirilsa 5 -6 km 3 suvni 
iqtisod qilish m um kin. S irdaryo h av zasid ag i T o‘xtagul, A ndijon, 
K attaqum , Chorvoq, Chardara suv om borlari, b a ’zi kanallar suvin­
ing m a'lu m qism ini ham da H ay dark o‘1 suvining ham m asini tozalab 
Sirdaryoga yuborilishi lozim.
3. 
Yana bir m uhim m asalalardan b in A m udaryo va Sirdaryo 
havzalarida tashkil etilgan suv om borlari holatidir. Bu suv om borlar- 
ida A m udaryo va Sirdaryodan k o 'p suvlar olinib, daryolar suvlarin­
ing keskin qisqartirilishiga sabab b o 'lm o q d a. O qibatda suvning k o 'p
qism i b u g 'lan ib ketm oqda.
Surxondaryo, Q ashqadaryo, B uxoro, N avoiy, C h o rjo 'y vohalari- 
da vujudga kelayotgan barcha qaytarm a, oqova va zovur suvlarini 
y ig 'u v ch i m axsus kollektorlar qazib, suvini O rolga oqizish zudlik bi­
lan am alga oshirilishi lozim . Sariqam ish k o 'lig a quyiladigan Larenik 
va O zerniy kollektorlarini ham O rolga y o 'lla sh kerak.
K eltirilgan tadbirlar am alga oshirilsa, yaqin orada O rolga y o g 'in - 
sochin va yer ostidan sizib chiqadigan suvlar bilan birga yiliga taxm i- 
nan 3 0 -3 5 km 3 suv tushishi m um kin.