B. N. Oripov tasviriy san’at va uni 0 ‘qitish metodikasi

1.9. ME’MORLIK SAN’ATI
M e’morlik 
kishilik jamiyatining eng qadimiy ilmiy, amaliy va 
m adaniy faoliyati b o ‘lib, u inson kam olotining yorqin ijodiy 
yo‘lini ifoda etadi. M e’morlik — asosan uy-joy qurilishi bilan 
bog‘liq b o ‘lib, uning qonun-qoidalari va tarixiy taraqqiyotini 
o ‘rganuvchi fandir. M em orlik kishilik jam iyatining ijtim oiy- 
maishiy, g‘oyaviy-badiiy ehtiyojlariga xizmat qiladigan, turar 
jo y va m ehnat faoliyati uch u n bino-inshootlari qurilishidan 
iboratdir. M e’morlik kishilik jamiyati shakllanishi bilan paydo 
bo‘lib, u bilan birga rivojlandi, takomillashdi, jamiyat o ‘zgarishi 
bilan o ‘zgardi, u shakl-m azm un va xarakter jihatidan takom il­
lashdi, asrlar osha o ‘z m azm uni bilan jam iyat talabiga javob 
berib keldi.
Insoniyat ibtidoiy, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsia- 
lizm jam iyatlarini o ‘z boshidan kechirib, o ‘ziga xos tartibda 
rivojlanib keldi. Bu davrlar m e’morlik san’ati taraqqiyoti natijasida 
M isr va M esopotam iya ehrom lari, Y unon akropollari, am fi- 
teatrlari, ibodatxonalari, Rim gumbazlari, ravoqlari, Somoniy, 
A m ir T e m u r m a q b a ra la ri, S a m a rq a n d re g isto n la ri, fra n - 
suzlarning Reymee soborlari, hind Tojmahali va Moskva Kremli 
ansam bllari bunyod etildi. Bu obidalar o ‘rta asrning rom an, 
gotika, doriy, ioniy, korinf orderlarini, karniz, friz, kapiteli, 
kolonna, baza kabi m e’m orlik kategoriyalarini yaratib, bular 
ja h o n n in g buy u k m e ’m o rlik o b id a la rin i y a ra tish d a asosiy 
elem entlar b o ‘lib xizmat qildi.
0 ‘rta asr m e’morchiligi o ‘z tarkibiga haykaltaroshlikni va 
devoriy rangtasvirni olib kirdi. Oddiy loy va xom g‘ishtlar bilan

---

boshlangan m e’morlik materiallari pishiq g‘ishtlar, koshinlar, tosh 
va m arm ar plitalargacha taraqqiy etib bordi. Jahon m e’morlik 
san’atida yaratilgan bino va inshootlar o ‘z hajm ini kengaytirish 
bilan birga, ham balandga, ham yer tubiga tom on o ‘sib bordi. 
O sm ono‘par binolar bilan birga, yuz m etrgacha chuqurlikda 
bo ‘lgan yerosti qasrlari (metropolitenlar) qurilishi XIX—XX asr 
m e’morchiligining buyuk taraqqiyot yillari b o ‘ldi.
0 ‘rta Osiyo m e’morchiligi qariyb 3000 yillik tarixiy taraq- 
qiyotga ega b o ‘Iib, u dastlab oddiy loy, paxsa, xom g ‘isht, 
yog'ochlar bilan boshlanib, jah o n n in g eng go‘zal obidalari, 
shaharlari (O ltintepa, N am oztepa, JonbosqaPa, Q o ‘yqirilgan- 
qal’a, Tuproqqal’a, Teshikqal’alari, Ko‘hna Urganch, Afrosiyob, 
0 ‘tror, Buxoro, Sam arqand, Xiva, Varaxsha kabi shaharlari) 
bunyod b o ‘ldi. U larda m e ’m orchilikning eng nodir uslub va 
qoidalari ishlatildi. Abu N asr Forobiy (873—950) geom etrik 
tushunchalar, ritm, ohang, proporsiya, kompozitsiya kabilarning 
m e’morchilikda qo‘llanishi haqidagi qonun-qoidalam i bundan 
qariyb 1000 yil aw al yaratib berdi. Forobiyning m e’morchilikning 
geometrial qonunlari haqidagi 10 ta kitobdan iborat yirik asari 
uzoq yillar Yevropada m e’m orlar uchun qo ‘llanma bo'lib keldi. 
M e’morlik ilmi 0 ‘rta Osiyoda ancha yillar m uqaddam fan sifatida 
shakllangan.
X II asr boshlarida Buxorodagi Kalon minorasi Usto Baqo 
tomonidan, Jarqo‘rg‘on minorasi m e’m or Ali Seraxsiy 
tom oni-
dan, XV asr boshida Shahrisabz Oqsaroyi M uham m ad Yusuf 
tom onidan, G o ‘ri Amir maqbarasi M uham m ad Isfaxoniy tom o­
nidan qurdirilgan. 0 ‘rta asr o ‘zbek m e’m orlari Sham siddin, 
Zayniddin Buxoriy, Badiriddin Samarqandiy, Ali Nafasiy, Ustod 
Faxrali, Yusuf Sheroziy, U sta Siddiq kabi m e’m orlar binolarning 
umumiy ko‘rinishini nafis va jozibali qilib ishlash, bezash uslubini 
takom illashtirish, naqshlarini m urakkablashtirish y o ‘li bilan 
me’morchilik ravnaqiga katta hissa qo‘shganlar.
Sho‘roIar davrida 0 ‘zbekistondagi m e’morchilik ishlari rus 
m e’morlari tom onidan bajarildi, desak xato bo ‘lmaydi. Toshkent, 
S am arq an d , F a rg ‘ona, N a m an g a n , B uxoro kabi sh ah arlar
43

---

m e’morchiligida hozirgkzamon m e’morchiligi yutuqlaridan foyda- 
lanildi. Bu davrda asosan Yevropa m e’morchiligi uslubi, so‘nggi 
yillarda esa milliy uslublar keng qo ‘llanila boshlandi.
0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgach, m illiy m e ’m ore hi - 
ligimiz qayta tiklana boshladi. M am lakatim izning shahar va 
qishloqlarida bunyod etilayotgan ko‘p qavatli binolar o ‘z chi- 
royini o'zbek milliy m e’m orchilik a n ’analari bilan nam oyish 
eta boshladi. H ozirgi kunda R .Shokirov, Y. Xoldayev, A .Tur- 
diyev, R.Yoqubov, F.T ursunov, V .A kopjanyan, N.Valiyeva, 
N .B andeladze kabi m e’m orlar m illiy m e’m orchilik a n ’analari 
asosida ijod qilmoqdalar.