B. T. Musayev, K. R. Aliyeva, B. Narimanov O‘zbekiston respublikasining konstitutsiyaviy huquqi darslik toshkent – 2019

§ 5. Deputatlarning huquqiy maqomi
Deputatlarning huquqiy maqomi to‘g‘risida maxsus qonunlar mavjud bo‘lib, bularga 2004 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlarining va Senati a'zosining maqomi to‘g‘risida” va “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashi deputatining maqomi to‘g‘risida”⁵gi qonunlarni ko‘rsatish mumkin.
Shu qonunga asosan, deputat, bu – Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga, viloyat, tuman, shahar xalq deputatlari Kengashlari deputatligiga saylangan va saylov to‘g‘risida qonunlarga muvofiq MSK, viloyat, shahar, tuman Kengashlariga saylov o‘tkazuvchi komissiyalar tomonidan ro‘yxatga olingan O‘zbekiston fuqarosidir.
Deputatning huquqiy maqomini ularning vakolat muddati, huquq va majburiyatlari, odobi, faoliyatining asosiy kafolatlari tashkil etadi.
Deputatning vakolatlari quyidagi hollarda muddatidan ilgari tugatiladi:

• u o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qilish haqida yozma ariza bergan taqdirda;

  
  

• u qonunga ko‘ra deputatlik, senatorlik vakolatlarini amalga oshirishiga nomuvofiq bo‘lgan lavozimga saylangan yoki tayinlangan taqdirda;

  
  

• unga nisbatan sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgan taqdirda;

  
  

• u chaqirib olingan iaqdirda;

  
  

• sud uni muomalaga layoqatsiz deb topgan taqdirda;

  
  

• u sudning qonuniy kuchga kirgan qarori asosida bedarak yo‘qolgan deb topilgan yoxud vafot etgan deb e'lon qilingan taqdirda;

  
  

• u O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini yo‘qotgan taqdirda;

  
  

• u vafot etgan taqdirda;

  
  

• Oliy Majlis palatalari yoki viloyat, Toshkent shahar Kengashlari tarqatib yuborilganda.

  
  

Alohida hollarda deputatning vakolatlari tegishincha Qonunchilik palatasining qaroriga binoan muddatidan ilgari tugatilishi mumkin. Deputat degan yuksak nomga dog‘ tushiruvchi xulq-atvor bunday masalani ko‘rib chiqish uchun asos bo‘lishi mumkin. Deputatning vakolatlarini boshqa shaxsga topshirish mumkin emas.

Qonunchilik palatasi deputati palatada doimiy asosda ishlaydi, shu davrda ilmiy-pedagogik faoliyatidan tashqari haq to‘lanadigan boshqa ish bilan shug‘ullanmasligi kerak.
Deputat:

• palataning organlariga saylash va saylanishga;

  
  

• palata majlislarida ko‘rib chiqilishi uchun masalalar taklif etishga;

  
  

• palata majlisining kun tartibi, muhokama qilinayotgan masalalarni ko‘rib chiqishi tartibi hamda bu masalalarning mohiyati yuzasidan takliflar kiritish va mulohazalar bildirishga;

  
  

• qaror loyihalari va ularga tuzatishlar kiritishga;

  
  

• palata tomonidan tuziladigan organlarning shaxsiy tarkibi hamda saylanadigan, tayinlanadigan yoki tasdiqlanadigan mansabdor shaxslarning nomzodlari bo‘yicha fikr bildirishga;

  
  

• munozaralarda ishtirok etishga, ma'ruzachi va raislik qiluvchiga savollar berishga;

  
  

• parlament va deputat so‘rovi bilan murojaat etishga;

  
  

• o‘z takliflarini asoslab berish uchun so‘zga chiqishga va ovoz berish sabablari yuzasidan izoh berishga;

  
  

• palata majlisida raislik qiluvchiga palata majlisida muhokama qilinayotgan masala yuzasidan o‘z nutqi, taklifi yoki mulohazasi matnini topshirishga;

  
  

• palata tarkibidagi o‘zi a'zo bo‘lgan tegishli organning qaroriga qo‘shilmagan taqdirda o‘z nuqtai nazarini palata majlisida bayon qilishga yoki bu haqda tegishincha Qonunchilik palatasining Spikeriga yozma ravishda ma'lum qilishga;

  
  

• palataga hisobdor yoki uning nazorati ostidagi har qanday organ yoxud mansabdor shaxsning hisoboti yoki axborotini palata majlislarida eshitish to‘g‘risida taklif kiritishga;

  
  

• O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining ijro etilishini, shuningdek palata qarorlarining bajarilishini tekshirish haqida ko‘rib chiqlishi uchun masalalar taklif etishga;

  
  

• palata majlislarining stenogrammalari bilan tanishishga;

  
  

• fuqarolarning huqulari va qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarini buzish hollari yoki qonun hujjatlarini buzishning boshqa hollari ma'lum bo‘lib qolgan taqdirda ularga darhol chek qo‘yish choralarini ko‘rish talabi bilan tegishli organlar hamda mansabdor shaxslarga murojaat etishga haqli.

  
  

Bulardan tashqari Qonunchilik palatasi deputati qonunchilik tashabbusi huquqiga, palatadagi deputatlar birlashmalari ishida ishtirok etish huquqiga ega.

Deputatlarning majburiyatlari, burchlari ham qonunda aniq belgilab qo‘yilgan. Deputat tegishincha Qonunchilik palatasi majlislarida (sessiyalarida) shuningdek, ular saylangan organlar (qo‘mita, komissiyalar) tarkibiga a'zo bo‘lsa, ularning ishida qatnashish, ovoz berishida shaxsan ishtirok etishi shart.
Majlis, sessiya, turli organlar ishida ishtirok etish imkoniyati bo‘lmagan taqdirda deputat Spikerga (qo‘mita, komissiya raislariga) oldindan xabar qilib qo‘yilishi shart.
Qonunlarga muvofiq deputat va senatorlar zimmasiga boshqa majburiyatlar yuklanishi mumkin.
Deputatlar faoliyatida eng muhim institutlardan biri parlament so‘rovi hisoblanadi. Deputat, senator davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga ularning vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki o‘z nuqtai nazarini bayon qilish talabi bilan parlament so‘rovi yuborishga haqlidir.
Deputat odob qoidalariga qat'iy rioya etishi lozim. Deputatning, senatorning o‘z maqomidan fuqarolarning, jamiyat va davlatning qonuniy manfaatlariga ziyon yetkazadigan tarzda foydalanishiga yul qo‘yilmaydi.
Deputatlik odobi buzilgan taqdirda deputatning, senatorning xulq-atvori to‘g‘risidagi masala tegishli palata tomonidan yoki uning topshirig‘iga binoan palataning organi tomonidan ko‘rib chiqilishi mumkin.