B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

iqtisodiy o„sish sur‟atlarini saqlab qolish: 

---

105 
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o‗rta muddatli 
dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o‗zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga 
yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o‗sish sur‘atlarini ta‘minlash; 
xarajatlarning ijtimoiy yo‗naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat 
budjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta‘minlash, mahalliy budjetlarning 
daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan budjetlararo munosabatlarni 
takomillashtirish; 
soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish 
siyosatini davom ettirish, soliq ma‘muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli 
rag‗batlantiruvchi choralarni kengaytirish; 
ilg‗or xalqaro tajribada qo‗llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda 
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga 
solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy 
valyutaning barqarorligini ta‘minlash; 
bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta‘minlash, 
banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy 
barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari 
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni yanada 
kengaytirish; 
- sug‗urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning 
yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek 
kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin 
resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish; 
- xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi 
xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta 
o‗ylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan 
xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanish. 
Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini target-
lashdan yoki pul massasi o‗sishini targetlashdan ko‗ra to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
inflyasiyani targetlashni o‗z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 
2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a‘zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 
foizi inflyasion targetlash rejimiga o‗tishgan bo‗lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz 
davlatlar Markaziy banklari inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‗llashgan. 
Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‗sish tendensiyasiga ega bo‗lmoqda. Bundan, 
dunyoning ko‗pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt 
bermayotganligini va inflyasiyani to‗g‗ridan-to‗g‗ri targetlash lozimligini tan 
olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‗ladi. 
Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‗ra, ko‗plab mamlakatlarning pul-
kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan, 

---

106 
Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika 
Qo‗shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi 
sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi 
YaIM o‗zgarishining uning potensial ko‗rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud 
inflyasiya darajasining prognoz ko‗rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli 
ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‗g‗irlab boradi. 
O‗ylaymizki, ko‗pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar 
uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya‘ni past va bir maromdagi 
inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‗sishni ta‘minlovchi birinchi omil 
hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‗rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya‘ni 
bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‗sishi kabi 
maqsadlarga erishish yo‗lidagi sa‘y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid 
kelmoqda. Ba‘zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir 
necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‗sishiga olib keladi, deb 
hisoblaydilar. 
1. Iqtisodiy o‘sish qo‘shimcha resurslarni xo‘jalik aylanmasiga jalb etish va 
ularning sifat jihatidan yaxshilanishi hisobiga ishlab chiqarish hajmining oshishi 
bilan tavsiflanadi. Bir xil sifat jihatidan resurslarni miqdoriy ko'paytirish orqali 
erishiladigan iqtisodiy o'sish tabiatan ekstensiv bo'lib, faqat resurslarni sifat 
jihatidan yaxshilash orqali ta'minlanadi. 
2. Iqtisodiy o‘sish YaIMning (YaIM) o‘sish sur‘ati yoki uning o‘sish sur‘ati bilan 
o‘lchanadi. Birinchi holda, asos bo'lib o'tgan yildagi 100% sifatida qabul qilingan 
YaIM (YaIM) hajmi, ikkinchisida - yil boshida nolga teng bo'lgan ishlab chiqarish 
hajmi hisoblanadi. Biroq, YaIMning (YaIM) mutlaq qiymatlari ham, ularning vaqt 
o'tishi bilan o'zgarishi ham mamlakatning iqtisodiy qudrati va dinamikasidan 
dalolat beradi. Vaholanki, xalqning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi, aholi turmush 
darajasi aniq ko‗rsatkichlar bilan o‗lchanadi. Xususan, aholi jon boshiga YaIM 
(YaIM). Mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) aholi soniga bo'linib, aholi 
jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM (yalpi ichki mahsulot) miqdorini (jon boshiga 
to'g'ri keladigan ko'rsatkich) aniqlash imkonini beradi. 
3. Iqtisodiy o'sishni belgilovchi eng muhim omillarga tabiiy, mehnat, kapital, 
moliyaviy resurslar hamda ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tabiati kiradi. 
4. Iqtisodiy o'sishning klassik modeli Kobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasiga 
asoslanadi, bunda mehnat va kapital ishtiroki hamda ilmiy-texnika taraqqiyoti 
hisobga olinadi. Bundan tashqari, u ishlab chiqarish hajmining kapital-mehnat 
nisbati, asosiy kapitalni qo'yish va tasarruf etish, aholi o'sishiga bog'liqligini 
aniqlashda o'zgartirilgan shaklga ega bo'ladi. 
5. Iqtisodiy o‗sishning Keyns modeli avtonom investitsiyalarning multiplikativ 
ta‘siridan va induksiyalangan investitsiyalarni tezlashtirishdan foydalanadi. 

---

107 
Bundan tashqari, u Xarrod-Domar tenglamasidan foydalanadi, bu esa pirovardida 
milliy daromad o'sishining undagi jamg'arish tezligiga bog'liqligini belgilaydi. Shu 
bilan birga, ushbu modelda jamg'armalar va kutilayotgan investitsiyalar o'sish 
sur'atlarining tengligiga katta ahamiyat beriladi. 
6. Iqtisodiy o'sish bevosita ijtimoiy ishlab chiqarishning mavjud tuzilmasi, uning 
o'zgarish yo'nalishlari va dinamikasiga bog'liq, chunki ular kapital-mehnat nisbati 
va milliy ishlab chiqarishning moddiy iste'moli darajasini belgilaydi. 
Eng ichida umumiy ko'rinish iqtisodiy o'sish ishlab chiqarish natijalari va 
uning omillari (ularning mahsuldorligi)ning miqdoriy va sifat jihatidan o'zgarishini 
anglatadi. Iqtisodiy o'sish o'z ifodasini potentsial va real yalpi milliy mahsulotning 
(YaIM) o'sishida, millat, mamlakat, mintaqaning iqtisodiy qudratining oshishida 
topadi. Bu o'sishni o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita ko'rsatkich bilan o'lchash mumkin: 
real YaIMning ma'lum vaqt oralig'ida o'sishi yoki aholi jon boshiga YaIMning 
o'sishi. Rivojlanayotgan iqtisodiyot yangi ehtiyojlarni qondirish va ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarni hal qilishga ko'proq qodir. Iqtisodiy o'sish zarurati aholi 
sonining ko'payishi va mamlakatning jahon iqtisodiyotida faol ishtirok etish istagi 
bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sishning asosiy maqsadi butun aholi turmush 
darajasini oshirishdir. Iqtisodiy o'sishni o'lchashning asosiy ko'rsatkichlari: 
1. O'sish sur'ati - o'rganilayotgan davr ko'rsatkichining bazaviy davr ko'rsatkichiga 
nisbati. 
2. O'sish sur'ati - o'sish sur'ati 100% ga ko'paytiriladi. 
3. O'sish sur'ati - o'sish sur'ati minus 100%. 
Iqtisodiy o'sishning ikki turi mavjud - ekstensiv va intensiv. 
Ekstensiv tipda iqtisodiy o'sish oldingi texnik asosini saqlab qolgan holda ko'proq 
ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital va yerdan foydalanish orqali erishiladi.