B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

 
Nazorat uchun savollar 
Raqobat kategoriyasining mohiyatini tushuntiring. 
Kuchli va kuchsiz raqobat holatida bozor konyukturasini tavsiflang. 
Monopoliya turlarini tavsiflang va uning afzalliklari hamda kamchiliklarini 
ilmiy asoslang. 
 
 
 
 

---

84 
8-BOB. DAVLATNING MINTAQAVIY SIYOSATI VA HUDUDLAR 
RIVOJLANISHINING ISTIQBOLLARI 
 
8.1.Mintaqaviy markazlashtirishdan chiqish, integratsiya va millat ustidan iqtisodiy 
siyosat yuritilishi. 
8.2. Davlat iqtisodiy siyosatining usullari va vositalari 
8.3. Davlatning mintaqaviy siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari. 
 
Tayanch iboralar: iqtisodiy siyosat, mintaqaviy siyosat, pragmatik 
yondashuv, fiskal, pul - kredit, valyuta, tashqi iqtisodiy siyosat, monopoliyaga 
qarshi, ijtimoiy siyosat, narxlar, daromadlar, pensiya 
 
8.1. Mintaqaviy markazlashtirishdan chiqish, integratsiya va millat 
ustidan iqtisodiy siyosat yuritilishi. 
 
Mintaqaviy miqyosda sodir bo'layotgan rivojlanish jarayonlarini asosan 
siyosiy-iqtisodiy tahlil qilib, o'ziga xoslik bilan bog'liq bo'lgan kengroq, global 
aloqalar va ijtimoiy munosabatlarni tushunish zarurligini ta'kidlaydi. Biroq, u 
yangi axborot texnologiyalari va moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarning global-
lashuv yo‗nalishiga o‗zgarishi “joy” va “uy” kabi tushunchalar mohiyatini tubdan 
o‗zgartirdi, degan fikrni rad etadi. 
Ushbu fikrlash yo'nalishi axborot-kommunikatsiya sohasini tubdan 
o'zgartirish natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy o'zgarishlarni ta'kidlaydigan axborot 
jamiyati nazariyotchilarining bayonotlaridan sezilarli darajada farq qiladi. 
Keling, o'ziga xoslik nazariyasidan boshlaylik - zamonaviy sotsiologiyadagi 
eng ta'sirli nazariyalardan biri, uning mantiqiy asosi ramziy interaksionizmning 
klassik kontseptualizatsiyasi bilan bog'liq. Nazariyaning kelib chiqishini 
amerikalik klassiklar Charlz Kuli, Jorj Mid va Gerbert Blumer asarlarida topish 
mumkin. Zamonaviy nazariyotchilar, interaktsionizm izdoshlari Piter Burk, Ralf 
Tyorner, Jorj Makkol, Jerri Simens, Sheldon Striker va boshqalar individual o'ziga 
xoslikni shaxsning jamiyatda bajaradigan rollari mahsuli deb bilishadi. Ular "men" 
ni turli xil ijtimoiy ta'sirlar natijasida farqlanadigan turli xil va dinamik mavjudot 
sifatida talqin qiladilar.
Bu nazariya mikroijtimoiy darajada shaxsiyatni shakllantirish mexanizm-
larini tahlil qiladi, uni ijtimoiy rollarni o'zaro ta'sir qilish, qabul qilish, individual 
tushunish va bajarish jarayonlari, muayyan rol repertuarlariga bo'lgan munosabat 
bilan bog'laydi. Ya'ni, o'ziga xoslik nazariyasi doirasida biz ijtimoiy jihatdan 
shartlangan va shaxs tomonidan aks ettirilgan turli xil "men"lar haqida 
ketayotganligi aniq, ular rol o'ziga xosliklari shaklida namoyon bo'ladi. Ikkinchisi, 

---

85 
odamlar jamoat maydonida o'z pozitsiyalarini ro'yobga chiqarish natijasida o'z 
taqdirini o'zi belgilashlari, ular ham ma'lum rollarni bajarish bilan bog'liq.
Rollar tabiatan aks ettiruvchidir, chunki ular o'zaro ta'sir jarayonida va o'zaro 
ta'sir orqali shaxs uchun ma'no kasb etadi. Boshqalarning shaxsga bo'lgan 
munosabati, birinchi navbatda, ma'lum bir rolni bajarish bilan bog'liq holda paydo 
bo'ladi. Aynan shu reaktsiyalar, nazariya tarafdorlarining fikriga ko'ra, o'z taqdirini 
o'zi belgilash uchun asos bo'ladi. 
Shunday qilib, rollar o'ziga xoslik qurilishi quriladigan poydevor bo'lib 
xizmat qiladi. Shu bilan birga, rollar shaxslarni ijtimoiy tuzilma bilan bog'laydigan 
ko'prikdir. Geografik o'ziga xoslik nazariyasi G'arb olimlarining o'ziga xoslikning 
hudud bilan aloqasiga bag'ishlangan kontseptual ishlanmalari orasida mahalliy 
o'ziga xoslik (joy identifikatori) nazariyasi alohida o'rin tutadi. Ingliz tilidagi 
atamaning to'g'ridan-to'g'ri rus tiliga tarjimasining to'liq bo'lmaganligini hisobga 
olib, men geografik o'ziga xoslik tushunchasidan bir-birini almashtiradigan 
tushuncha sifatida foydalanishni taklif qilaman. "Joy_o'ziga xoslik" atamasi XX 
asrning 70-yillari oxirida amerikalik ijtimoiy psixolog Garold Proshanskiy 
tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bo'lib, u fazoviy o'ziga xoslikni shaxs 
tomonidan joy, hududning kengroq "men" tushunchasiga kiritishi, deb ta'riflaydi. 
xotiralar, tushunchalar, talqinlar, g'oyalar va ma'lum jismoniy joylar va joylashuv 
turlariga tegishli tuyg'ular aralashmasi sifatida.
Mutaxassislarning turli yo'nalishlarga bo'lgan qiziqishi g'ayrioddiy, 
g'ayrioddiy bo'lmagan tahlilga qaratilgan tadqiqotlarning paydo bo'lishiga olib 
keldi, masalan, uylar va ish joylarini aloqa va o'zini ko'rsatish vositasi sifatida 
bezash usullari; uy-joy, uy-joy, yashash joyini o'z-o'zini toifalash manbai sifatida, 
joyga biriktirish. Norvegiyalik tadqiqotchi Ashild Xeyge Gollistik ma'lumotlarda 
joyning o'ziga xoslikka ta'sirini va odamlar va ularning jismoniy muhiti o'rtasidagi 
o'zaro ta'sir modelini o'rganadi: odamlar joylarga ta'sir qiladi va joylar odamlarning 
o'zini qanday ko'rishiga ta'sir qiladi. 
Hududiy o'ziga xoslik ma'lum bir hududga bog'lanishni o'z ichiga oladi, 
lekin ular bilan cheklanmaydi. Birikish - bu tining pastki tuzilmalaridan biri bo'lib, 
uni ijtimoiy o'ziga xoslik turlaridan biri sifatida uning eng ta'sirli, "klassik" 
shakllari - jins, millat (irq) va sinf sifatida ko'rib chiqish mumkin emas. 
Hududiy o'ziga xoslik ijtimoiy o'ziga xoslik namoyon bo'lishining mumkin 
bo'lgan shakllaridan biri, boshqa identifikatsiya toifalarining bir qismidir. Joyni 
ko'plab ijtimoiy toifalardan biri sifatida ko'rib bo'lmaydi. Shu bilan birga, joy 
nafaqat turli o'ziga xosliklarning shakllanishi va aktuallashuvi sodir bo'ladigan 
kontekst yoki fon emas, balki u ijtimoiy o'ziga xoslikning ajralmas, ajralmas 
qismidir. Masalan, turli me'moriy shakllar o'zaro ta'sirning u yoki bu modeliga 
hissa qo'shishi, turli, ba'zan to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi ijtimoiy tuyg'ularni 

---

86 
keltirib chiqarishi, o'zaro ta'sirni engillashtirishi yoki uni inhibe qilishi, uni yanada 
ifodali yoki ijtimoiy masofani tekislashi, ijtimoiy tengsizlikni yoki aksincha, 
tenglikni kuchaytirishi mumkin. Ya'ni, ma'lum bir shaxs va ijtimoiy o'ziga xoslikni 
rag'batlantirishga qarab, joy butunlay boshqacha rollarni o'ynashi mumkin. 
Hududiy hamjamiyat xayoliy hamjamiyat sifatida Hududiy o'ziga xoslikni 
taniqli amerikalik olim Benedikt Andersonning "Xayoliy jamoalar" klassik asarida 
ildiz otgan kontseptual yondashuv doirasida ham ko'rish mumkin [Anderson, 
2001]. Kitob asosan ilk zamonaviylik davrida millatchilik shakllanishining 
makroijtimoiy shart-sharoitlarini tahlil qilishga bag'ishlangan bo'lsa-da, "xayoliy 
jamoalar" tushunchasi keng ilmiy e'tirofga sazovor bo'ldi va u ko'pincha ijtimoiy 
hayotning turli xil shakllarini o'rganish uchun ishlatiladi. ma'noga ega, lekin 
mohiyatan o'xshash. 
Anderson tadqiqotchining butun diqqatini millatga qaratib, uni ―xayoliy 
siyosiy hamjamiyat – bundan tashqari, xayoliy genetik jihatdan cheklangan va 
suveren‖ deb ta‘riflaydi. Bu xayoliy, chunki hatto eng kichik millat vakillari ham 
o'z vatandoshlarining ko'pini hech qachon tanimaydilar, ular haqida hech narsa 
uchramaydilar, hatto ular haqida hech narsa eshitmaydilar, lekin ularning ishtiroki 
tasviri hammaning tasavvurida yashaydi ". Umumlashtirishning yuqori darajasiga 
o'tib, tadqiqotchi "aholi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'lgan ibtidoiy aholi 
punktidan kattaroq har qanday jamoa (garchi, ehtimol, shunday bo'lsa ham) 
xayoliy ekanligini ta'kidlaydi. Jamiyatlar o'zlarining voqeligi yoki g'ayrioddiyligi 
bilan emas, balki tasavvur qilish uslubi bilan ajralib turishi kerak/ 
Jamiyatning an'anaviy tadqiqotlari qat'iy cheklangan hududiy, ijtimoiy va 
madaniy hududlar kontseptsiyasiga asoslangan edi. Mutaxassislar va olimlarning 
fikriga ko'ra, "o'ziga xosliklar to'qnashuvi" ikki yoki undan ortiq guruhlar bir xil 
tarixiy, madaniy, ijtimoiy, siyosiy hududga da'vo qila boshlaganida sodir bo'ladi. 
Tabiiyki, o'ziga xosliklarning bir-biriga mos kelishi bahsli geografik hududlarga 
nisbatan siyosiy da'volar hollarida yaqqol namoyon bo'ladi. Hududiy instinktning 
kuchi, agar hududiy hamjamiyat chegara holatida bo'lsa, ko'p marta ko'payadi. 
Ijtimoiy fanlarda asta-sekinlik bilan shunday nuqtai nazar vujudga keladiki, unga 
koʻra hududiy oʻziga xoslik aniq chegaralarga ega oʻzgarmas makonlar emas, balki 
oʻzgaruvchan va dinamik hodisalar sifatida tushuniladi. 
Mahalliy fan ham birinchi navbatda D.S. faoliyati bilan bog'liq bo'lgan 
ushbu mavzularga e'tibor berdi. Lixachev va Yu.M. Lotman. Qadimgi rus 
adabiyotida mamlakatning geografik tavsiflari mohiyatini tahlil qilib, D.S. 
Lixachev ta'kidlaydi: "Geografiya mamlakatlar, daryolar, shaharlar, chegaradosh 
yerlarni sanab o'tish orqali beriladi". 
Demak, mintaqaviy o‗ziga xoslik shaxs ijtimoiy o‗ziga xosligining bir 
qismidir. Ijtimoiy identifikatsiya tarkibida odatda ikkita asosiy komponent ajralib 

---

87 
turadi - kognitiv (bilim, o'z guruhining xususiyatlari haqidagi g'oyalar va o'zini a'zo 
sifatida bilish) va affektiv (o'z guruhining fazilatlarini baholash, a'zolikning 
ahamiyati). unda). Mintaqaviy ijtimoiy identifikatsiyaning tuzilishi bir xil ikkita 
asosiy komponentni o'z ichiga oladi - bilim, o'z "hududiy" guruhining o'ziga xos 
xususiyatlari to'g'risidagi g'oyalar va o'zini uning a'zosi sifatida anglash va o'z 
hududining fazilatlarini baholash, uning ahamiyati. global va mahalliy 
koordinatalar tizimi. Hech bo'lmaganda umumiy yashash joyi bilan birlashgan 
aholi uchun bu nimani anglatadi? Javob aniq - mintaqaviy hamjamiyat paydo 
bo'lmoqda.
Mintaqaviy o'ziga xoslik masalasini ko'rib chiqsak, shuni hisobga olish 
kerakki, o'ziga xoslik ijtimoiy identifikatsiya jarayoni sifatida, birinchi navbatda, 
jamiyatning o'zi (ichki o'ziga xoslik) tomonidan yaratilishi mumkin. Ikkinchidan, 
ikkita "yo'naltiruvchi madaniyat" yoki bitta havola va bitta yordamchining 
mavjudligiga asoslanib, yordamchi o'ziga xoslik masalasini ko'tarish mumkin. 
Uchinchidan, hududiy o‗ziga xoslikni jamiyatga tashqaridan qarash mumkin.
Shuningdek, ba'zi iqtisodiy xususiyatlarga e'tibor qaratish lozim, masalan, 
markaz-chekka o'qi bo'ylab ijtimoiy-maqomli dispozitsiyalarning reytingi bilan 
bog'liq. Bunda, albatta, muxolifat markaz-chekka fazoviy-geografik munosabatda 
emas, balki turli xil manbalar va o‗zaro ta‘sir markazlarining yaqinligi yoki 
uzoqligi bilan bog‗liq holda tushuniladi. Ijtimoiy maqomning markazlarga 
yaqinligi resurslar va faoliyat imkoniyatlaridan foydalanishni osonlashtirgani 
sababli, bu iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi. Ijtimoiy va maqomning chetga 
siljishi resurslar va imkoniyatlardan foydalanishni cheklaydi va iqtisodiy va 
maqom pozitsiyalarini saqlab qolish bilan bog'liq himoya (yoki mudofaa), 
konservativ, aslida hayotiy munosabatni kuchaytiradi. 
Shunday qilib, birinchi vazifa - mintaqaviy identifikatsiya mavjudligi taxmin 
qilinadigan hududning ob'ektiv iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy holatini diagnostika 
qilish. Shu bilan birga, birinchi vazifa doirasida nafaqat YaHM va aholi soni kabi 
asosiy ko'rsatkichlar, balki maxsus choralar, masalan, qatnovning mavjudligi / 
yo'qligi ham muhim ahamiyatga ega.