Badiiy matnning leksik-semantlк xususiyatlari

BADIIY MATNNING LEKSIK-SEMANTlК XUSUSIYATLARI
Reja:
1. Ma'nodosh va shakldosh so’zlar.
2. Paronim va zid ma'noli so’zlar
3. Ko’p ma'noli so’zlar.
4. Eskirgan va yangi so’zlar.
5. Sheva so’zlari, chet va haqorat so’zlari.

Tayanch tushunchalar:

Ma'nodoshlik, shakldoshlik, ko’p ma'nolilik, zid ma'nolilik, antiteza, paronim,
paronomaziya, neologizm, istorizm, arxaizm, dialektizm, vulgarizm, varvarizm,
paremalar, agnonimlar, agnomaziya.
Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish
mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qabariq holda
reallashgan lekslk birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik maqsadiga qay
darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish talab qilinadi. Buning uchun badiiy
asar tilidagi ma'nodosh, shakldosh, zid ma'noli, ko’p ma'noli, tarixiy va arxaik
so’zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so’zlar, chet va vulgar so’zlar ajratib olinadi
va asarga nima maqsad bilan olib kirilganligi izohlanadi.
Ma'nodosh so’zlar
Ma'nodosh so’zlar tilning lug'aviy jihatdan boylik darajasini ko’rsatib beruvchi
o’ziga xos vositadir. Tilda ma'nodosh so’zlarning ko’p bo’lishi tilning estetik
vazifasini yana-da to’liq bajara olishini osonlashtiradi. Bu juda qadim zamonlardan
beri anglangan, idrok etilgan va o’rganilgan hodisadir. O’zbek tili ma'nodosh
so’zlarga juda boy. Yozuvchilar tilimizdagi ma'nodosh so’zlar ichidan tasvir
maqsadiga eng munosibini topib ular orqali qahramonlar ruhiyati hamda tasvir
obyektining eng kichik qirralarigacha ifodalashga harakat qiladilar. Badiiy matndagi
ma'nodosh so’zlar tahlilida, asosan ikki jihatga e’tiborni qaratish zarur.

Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh so’zdan ifodalanayotgan mazmun

uchun eng maqbul birini tanlashi bo’lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida ikki yoki
undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg’un holda qo’llashi
masalasidir.
Tilshunoslikda ma'nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik
ma'nodoshlik; 2) frazeologik ma'nodoshlik; 3) leksik-frazeologik ma'nodoshlik.
Leksik ma'nodoshlikdan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Til birliklarining
takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag'alligi va rangsizligidan qochish
uchun: Ikkala o’rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir-birlariga sevinch
bildirishgan quvnoq va baland ovozlari boshqa hamma unlarni bosib ketdi.
(Cho’lpon) Tasvir obyektiga e'tiborni jalb qilish uchun: Xolbuki, musulmonlik
kiyimda emas, qalbda, dilda. (Cho’lpon) Ijobiy belgining darajama-daraja ortib
borishini aniq ifodalash uchun: Zebixon bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan
yaxshi, bir-biridan soz, bir-biridan ochiq, bir-biridan quvnoq...(Cho’lpon) Salbiy
belgining kuchayib borishini ifodalash uchun: Xo’sh, mingboshining o'zi odamlar
aytganiday juda xunuk va badbashara odammi? (Cho’lpon)
Kontekstual ma'nodoshlik. Katta mahoratli yozuvchilarning badiiy til
borasidagi ustunliklaridan biri shundaki, ular faqat tilda mavjud bo’lgan, tayyor
ma'nodosh so’zlardangina foydalanib qolmasdan, badiiy tasvir ehtiyojiga ko’ra
ma'nodosh bo’lmagan so’zlarni ham shunday qo’llaydilarki, bu so’zlar ham matnda
xuddi ma’nodosh so’zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Kechagina qarg’ab, so’kib,
“o’ldirsam!” deb yurgan kundoshini o’pib, quchoqlab, silab-siypab bir nafasda
ikkalasi “qalin do’st” bo’lgan emishlar. (Cho’lpon)
Frazeologik ma’nodoshlik. Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko’zi
o’ngida aniq va to’la gavdalantirishda frazeologik iboralarning ma’nodoshligidan
keng foydalaniladi. Toqati toq bo’lmoq– sabr kosasi to’lmoq, burni ko’tarilmoq –
dimog’i shishmoq, yaxshi ko’rmoq –ko’ngil bermoq, ikki oyog’ini bir etikka tiqmoq
– oyoq tirab olmoq, og’ziga tolqon solmoq – mum tishlamoq kabilar frazeologik
ma'nodoshlikka misol bo’ladi. Jumla tarkibida kelgan ma'nodosh iboralar qahramon
bilan aloqador biror bir sifatni, xususiyatni detallashtirib, ikir-chikirigacha ko’rsatib
tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: U yenggan, yutgan, oshig’i olchi kelgan,
deganini bo 'ldirgan kundosh emasmi?
Leksik-frazeologik ma’nodoshlik. “Lug’aviy birlik sifatida frazeologizmlar
so’zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo’la oladi”.36 Masalan: Xursand - og'zi
qulog’ida, g'azablanmoq – jahli chiqmoq, beg'am – dunyoni suv bossa to’pig'iga
chiqmaydi kabilar leksik-frazeologik ma'nodoshlik hisoblanadi. Badiiy matnda
ma'nodoshlikning bunday turidan holatni bo’rttirib, atroflicha tasvirlashda
foydalaniladi: Qurvon bibi so’zga qancha epchil bo’lsa, Razzoq so’fi shu qadar
kamgap, indamas, damini ichiga solgan, ziqna odam edi.
Shakldosh so’zlar
Tilimizda tovush (yozuvda grafik) tomoni bir xil bo’lib, turlicha ma'nolarni
ifodalovchi so’zlar mavjud. Bunday so’zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda
omonimiyaning uch ko’rinishi mavjudligi ta'kidlanadi: Omoleksema, omograf va
omofonlar. «Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan bo’ladigan bir xillik
ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan bo’ladigan bir xillik ham hisobga olinadi»37
.
Masalan, qovoq-I (inson a’zosi) –qovoq-II (o’simlik nomi).
Omograflar esa, harfiy jihatdan bir xil bo’lib talaffuzi har xil bo’ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild),
atlas-I (ipakdan tayyorlangan mato turi) - atlas-II (xarita).
Omofonlar deb talaffuz jihatidan teng kelish hodisasiga aytiladi: yot(sutxo’r(ko’tarmoq-I (e'zozlamoq) –boshiga ko’tarmoq-II (to’polon qilmoq), qo'l ko'tarmoq-I
(ovoz bermoq, ma'qullamoq) - qo’l ko’tarmoq-II (urmoq). Shakldosh so’zlar asosida
yuzaga keladigan ohangdoshlikdan asarda alohida uslubiy vosita sifatida
foydalaniladi. Xalq og’zaki ijodida askiya va payrov orqali kulgi chiqarish maqsadida
she'riyatda esa tuyuq yoki so’z o’yini hosil qilishda ishlatiladi.
Masalan:
Qo’qonda Urfiy degan, Xo’jandda Kamol Xo’jandiy degan shoirlar bir-birlari
bilan do’st ekan. Kamol Xo’jandiy Urfiyni mehmonga chaqiribdi. Supada suhbat
qilib o’tirganlarida Kamol Xo’jandiyning kichkina kuchugi dasturxon yoniga kelib,
hatto dasturxonga tegib ketsa ham, u indamas ekan. Urfiyning juda g’ashi kelib,
achchig’I chiqipti va so’rapti:– Bu maxsumchaga nima nom qo’yganlar?
Kamol Xo’jandiy: Urfiy nomlardan birini qo’yganmiz-da.
Urfiy: Kamoliga yetsin!
Paronim so’zlar
Paronimlar deb fonetik tarkibi boshqa-boshqa, talaffuzdagina o’xshash, yaqin
bo’lib qoigan so’zlarga aytiladi. Abzal (asli afzor-asbob egar-jabduq) - afzal (fazl
so’zining orttirma darajasi), xalos (ozod bo’lish) -xolos (faqat), xush (yaxshi, yoqimli)
- hush (insonning sezish, idrok etish qobiliyati). «Paronimlarga asoslangan uslubiy
figura paronomaziya deb yuritiladi. Badiiy adabiyotda paronomaziyadan ifodalilik,
ohangdoriikka erishish, komik effekt yaratish, so’z o’yini hosil qilish kabi
maqsadlarda foydalaniladi». Badiiy adabiyotda o’xshash so’z (paronim)lar
qahramonlar nutqini individuallashtirish, ularning ma'naviy hamda lisoniy saviyasini
ko’rsatish uchun ham ishlatiladi. Quyidagi parchada paronimlardan komik effekt
yaratish maqsadida foydalanilgan. Qahrmon kompot (mevalardan tayyorlanadigan
sharbat) va kompost (chiqindilardan achitib tayyorlanadigan organik o’g'it) paronim
so’zlarining ma'nosini bilmaganligi uchun kulgili vaziyatga tushadi: Aylanib yurib
to’rtinchi brigada dalasida janjal ustidan chiqib qolibman. Bo’lim boshlig'i O’rmon
aka bilan brigadir Rahimjon aka nima to’g'risidadir qo’llarini paxsa qilishib
bahslashmoqda edi. Meni ko'rishi bilan bo'lim boshlig’i:
-O’rtoq agronom sizdan o’ir ittimosim bor,-deb qoldi.
Agar malol kelmasa, mana bu Rahimjonga, uning a'zolariga kompost tushunmas
ekan.
– Marhamat, - dedim-da, u yoq – bu yoqqa qarab olgach, leksiya o’qishga
tushib ketdim:
-O’rtoqlar, kompot juda foydali ichimlik, uni asosan mevadan tayyorlashadi.
Mevaiarning xili qanchalik ko’p bo’lsa. u shuncha shirin bo’ladi. Bizning Farg'ona
tomonlarda kompotni o’rik shaftoliqoqi va olchaning qurug’idan tayyorlashadi.
Xulias, kompot ichmabsiz, dunyoga kelmabsiz... Gapimni tugatmasimdan odamlar
sharaqlab kulib yuborishdi. (X.To’xtaboyev)
Said Ahmad o’zining «Sinovchi uchuvchi» deb nomlangan hajviyasida ham
o’xshash talaffuzli so’zlar vositasida paronamaziyani yuzaga keltirgan: Har bir
korxonaning mahsuloti sifatini aniqlaydigan o’z sinovchilari bo’ladi. Masalan: yangi
samolyotni birinchi uchirib beradigan uchuvchini sinovchi uchuvchi deydilar...
Mana, qarshimizda turgan barvasta qomati qarashi burgut nigohini eslatadigan.
butun vujudidan kuch-g’ayrat sadoqat, vafo sezilib turgan kishi mana shu zavodning
sinovchi- uchuvchisidir...
Birinchi parchadagi paronamaziyada ikkita o’xshash so’zninq qahramon
tarafidan farqlanmasligi, ya’ni ikkita alohida sozi ma'nolarining qorishtirilishi
natijasida kulgili holat yuzaga kelgan. Ikkinchi parchadagi paronamaziyada esa
qahramon kulgili vaziyatni yuzaga keltirish uchun atayin o’xshash talaffuzli yangi
konstruksiyani hosil qiladi.
Zid ma'noli so’zlar
Tilda zid ma'noli so’zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi,
ekspressivligi, ta'sirchanligini ta'minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq
adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng
foydalanib kelingan. «Shoir uchun juda zaiur bo’lgan san'atlardan biri tazoddir.
Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham
ataladi. Bu san’atda, badi'shunoslarning aytishicha, zid ma'noli so’zlardan
foydalaniladi". Abu Abdulloh al-Xorazmiy o’zining badiiyat ilmi istilohlari
tadqiqiga bag'ishlangan "Mafotih al-ulum'' asarida mutobaqa atamasiga shunday
izoh beradi: mutobaqa so’zi tobaqa fe'lidan olingan bo’lib, u muannas "tuya
orqa oyog'ini o’zining oldingi oyog'ining iziga qo’yib yurdi" ma'nosini beradi
.
Yevropa filologik an’anasida bu san'at «antiteza» deb yuritiladi. Badiiy asar
tiliga bag’ishlangan ishlarda zjdlantirish, qarshilantirish atamalaridan
foydalaniladi. Zid ma’noli so’zlarni yonma-yon qo’llash orqali tushunchalar
belgilar, holatlar, obrazlar zidlantihladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki
nutqiy zid ma’noli so’zlar farqlanadi. Masalan: Eski qishloqda yangi odat
(maqol) Hali ancha balandda bo’lsa ham uning kamolidan zavoli yaqinroq
ekani ko’rinib turardi. Shuncha yer qo’ldan chiqqan bo’lsa, uning baravariga
qancha davlat qo’lga kirgandir, muni xudo biladi-yu xudoning sevimli bandasi
qorako’z Miryoqub biladi!..(Cho’lpon) Ba’zan mahoratli yozuvchilar
qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bo’rttirib tasvirlash maqsadida muayyan
bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so’zni boshqa bir kontekstual
sinonimik qatordagi bir necha so’zga birdaniga zidlantiradilar. Masalan: U
vaqtda o’zi - kuldi, ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi...
Xadichaxon esa ezildi, kuydi, o’rtandi, xo’rlanib-xo’rlanib, achchiq - achchiq
yigladi. (Cho’lpon)
Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta'sirchanligini oshirish
maqsadida ishlatiladi. Masalan: «Zelixon Elchindan qasos haqidagi gaplarni birinchi
marta eshitganda sergaklandi. U mushtdek yurakni qoyadek dard bosib turibdi, deb
yursa, bu vujudda vulqon kuch to’playotgan ekan...» (T.Malik)
Bu nutqiy parchada mushtdek va qoyadek so’zlari «kichik» va «katta»
ma'nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan. Zid ma’nolilikni barqaror
birikmalarda ham ko’plab kuzatishimiz mumkin.

Iboralarda: ko’kka ko’tarmoqyerga urmoq, yuzi yorug' -yuzi shuvut, ko’ngli oq - ichi qora, ko’ziga issiq

ko’rinmoq – ko’ziga sovuq o’rinmoq kabi. Yoki so’z va ibora o’rtasidagi– leksikfrazeologok zid ma’nolilik: xasis – qo’li ochiq, xafa – og’zi qulog’ida kabi. Maqol
va matallarda: kattaga hurmatda bo’l, kichikka izzatda. Yaxshidan ot qoladi
yomondan dod. Osmon yiroq – yer qattiq. Hikmatli so’zlarda: Bilmaganni so’rab
o’rgangan– olim, orlanib so’ramagan– o’ziga zolim. (Navoiy
Ko’p ma'noli so’zlar
Yozuvchining tildan foydalanish mahoratini belgilashda badiiy nutq ifodaliligini
qay darajada ta'minlay olganligiga e'tibor qaratiladi. Buni ko’p ma'noli so’zlarni o’z
o’rnida, muayyan estetik maqsad bilan qo’llay olishidan ham aniqlasa bo’ladi. Ko’p
ma'noli so’zlar nutqning ifoda imkoniyatlarini kengaytirishga ko’maklashuvchi
lisoniy vosita hisoblanadi. Masalan: yuk so’zi o’zbek tilida ko’p ma'noli so’z
hisoblanadi. O’zbek tilining izohli lug'atida mazkur so’zning quyidagi ma'nolari qayd
qilingan: 1) “Bir yerdan ikkinchi yerga ko’tarib, tashib borilishi lozim bo’lgan
og'irlik»; 2) «Kishini urintirib qo’yadigan, tashvishga soladigan ortiqcha narsa,
tashvish, dahmaza»; 3) «Qorindagi bola, homila”; 4) «Diniy e'tiqodga ko’ra azizavliyolarni ranjitish tufayli yuz beradigan kasallik». Ardoqli adibimiz Cho’lpon
o’zining «Kecha va kunduz» deb nomlangan romanida qahramonlar nutqida ana shu
so’zning 2- va 4-ma'nolarini qorishtirish asosida ham qahramoniar ichki dunyosini
yorqinroq ochishga, ham chiroyli kulgi chiqarishga muvaffaq bo’lgan: - Yelkamda
o’n putdan o’ttiz put yukim bor... - dedi mingboshi. Bu ham baqirishga yaqin bir
ovoz bilan aytilgan edi. Uchala xotin ham bu yukning nimaligini anglab
yetolmadilar. Xadichaxonning fikricha, mingboshiga «irim» qilgan edilar.
Endi uni «qaytartirmoq»dan o’zga iioj yo’q edi. Bu fikr boshqa kundoshlarning miyalaridan
ham o'tmadi emas... Faqal Xadichaxonning bu fikri qat’iy bo’lsa kerakkim,
yashirishga lozim ko’rmadi:
- G’animlar qasd qilganga o’xshaydi. Qaytarma qildirib bersammi? - dedi.
-Ayollaming bilgani irim, bilgani qaytarma, bilgani azayimxon... - dedi
mingboshi... Shu ochilishdan dadillanib bo’lsa kerak Xadichaxon yana e'tiroz qildi:
-O’zingiz o’z og'zingiz bilan «yuk bosd” demadingizmi?
Mingboshi kulib yubordi:
-“Yuk bosdi” degan bo’lsam -qanday yuk?” deb so’ragin-da, bachchag'ar! -
dedi u.
Bu vaqtda uydagiiar ham asta-sekin tashqariga chiqib yaqin o’rtaga kelgan
edilar. Mingboshi davom qildi:
-Uchalang yukmisan menga?
-Nima og'irimiz tushdi sizga? -dedi Xadichaxon. (Cho’lpon)
Ko’p ma'noli yuk so’zi mingboshi nutqida «ortiqcha tashvish” ma'nosida, ya'ni
«uchta xotini o’n puddan o’ttiz pud» dahmaza ma'nosida qo’llangan, xotinlar esa bu
so’zning qayd etilgan 4-ma'nosida tushunganlar, shu tarzda kulgili holat yuzaga
kelgan. Iboralarda ham ko’p ma'nolilikni kuzatishimiz mumkin. Masalan: yuragi
qinidan chiqmoq iborasi sevinchni va qattiq qo’rquvni ifodalashga xizmat qiladi.
Qizning paranjisini ko’rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi (Oybek).
Qo’rqmayman deb bo’lmayd, o’g’lim. Shunaqa vaqtda odamning yuragi qinidan
chiqib ketadi. (A.Qahhor) Bosh suqmoq – qisqa fursatga kirmoq, xabar olmoq;
aralashmoq odamlarga qo’shilmoq. Tomdan tarasha tushganday – kutilmaganda,
qo’qqisdan; qo’pol tarzda.
Eskirgan so’zlar
Jamiyat o’sib-o’zgarib borar ekan, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy
hayotdagi ba'zi tushunchaiar tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi. Badiiy
asarda muayyan davr voqealari tasvirlanar ekan, ana shu davrga oid bo’lgan eski
tushunchalarga murojaat qilmaslikning aslo iloji yo’q. Tilshunoslikda bunday
tushunchalarni ifodalaydigan so’zlar «arxaizmlan” va «istorizmlar» degan nomlar
ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik bo’yog’iga ega bo’lgan
til birligi arxaizm deb yuritiladi. «Arxaizm o’zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi
leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi". Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan
davr voqeligini real tasvirlash, asarning tarixiylik ruhini ta'minlash maqsadida
qo’llaniladi. o’rdu-qo’shin, handasa-geometriya, tilmoch-tarjimon, mirza-kotib, sadrrais, lak-yuz ming kabi so’zlar ishlatilganda davr ruhi ta'kidlangan bo’ladi. Ayrim
arxaik so’zlar zamonaviy ma'nodoshiga qaraganda ma'noni kuchliroq ifodalash
xususiyatiga ega bo’ladi. Masalan, yo’qsil – kambag’al arxaik so’zlariga e'tibor
beradigan bo’lsak, «hech narsaga ega emaslik» ma’nosi yo’qsil leksemasida
kambag'al leksemasiga qaraganda ancha ortiq, chunki mazkur so’zlar tarkibi tarixiyetimologik tahlil etilganda anglanadigan yo'q–kam so'zlari qiyoslansa, birinchisida
muayyan ayni belgining “nol” darajada ekanligi seziladi. Arxaik so’zlar nutqiy
xarakteristkasini berishda ham uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. She’riyatda nutqqa
ko’tarinki ruh bag'ishlash maqsadida ishlatiladi:
Siz ko’kning qopqasin qoqqan soatda
Quyosh ko’z uqalab uyg'onar edi.(G’.G’ulom)
Ulug бир
shaharlarning bo’ysirasida
Abadiy o’rinni topa olgan Shosh. (A.Oripov)
Ne-ne zilziladan chiqolgan omon
Manglayi yarqiroq makonsan buyuk. (A.Oripov)
Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalarning
nomini bildiruvchi so’zlar istorizm (tarixiy so'zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan
farqi shundaki, bugungi kunda o’sha tarixiy voqelikning o’zi ham uni anglatuvchi
boshqa leksik birlik ham bo’lmaydi, demak istorizm o’zi ifodalayotgan hodisaning
yagona nomidir. Masalan; amin, pristav, mingboshi, noyib, ellikboshi, ponsad
kabilar badiiy matnda ishlatilganda kitobxon ijtimoiy boshqaruv tizimi bilan bog'1iq
tarixiy voqelikni ko’z oldiga keltiradi. Tarixiy so’zlar ham badiiy matnda o’tmish
voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatiladi.
Badiiy asar tilidagi eskirgan so’zlarni tahlil qilishda asar yozilgan davrni
e'tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Chunki, «so’zlar yozuvchi yashagan, ijod etgan
davrdayoq eskirgan bo’lishi mumkin bo’lganidek, asar yozilgan davrda faol
iste'molda bo’lib, keyinchalik iste'moldan tushgan»44 bo’lishi mumkin.
Yangi so’zlar
Yangilik bo’yog'iga ega bo’lgan, yangi narsa-hodisa va tushunchalarni ifodalash
uchun hosil qilingan leksemar neologizm yoki yangi so’zlar deyiladi. «Neologizm
tilga umuman mansub bo’lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos bo’lishi mumkm.

Birinchisi umumtil neologizmi deb, ikkinchisi individual nutq neologizmi deb

yuritiladi» Badiiy asarda asosan individual nutq neologizmlari badiiy-estetik
qimmat kasb etadi. Mahoratli yozuvchilar voqelikni o’ziga xos, betakror va yangicha
ifodalashga harakat qiladilar. Shuning uchun hali ko’nikilmagan yoki umuman
qo’llanilmagan, yangi, ohorli so’zlardan foydalanadilar. Buni quyidagi misollarda
ham ko’rish mumkin: 1.Shu ikki kechaning ixtiyori menda! Men -jinlanganman,
men -o’tman, olovman. 2.Miryoqub Akbarali mingboshini haqir ko’radi,
xo’rlaydi,uning itlanishidan kuladi. 3.Bahorlashib bir borib kelaman,deb yurib
edim- (Cho’lpon) 4.Bajarajak yumushlarimni bot-bot bayonlaydi. 5. Ta’tillanib
podayotoqqa bordim. (T. Murod). Direktorimiz kabinadan tashqarilaydi .(T.Murod)
Sheva so’zlari
Yozuvchilar o’z qahramonlarini o’zlari yashaydigan hudud va muhitdan
ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli, tasvirlar ehtiyojidan kelib chiqib
shevaga xos so’zlarni ishlatadilar. Sheva so’zlari mahalliy kolorit, hududiy
mansublikni o’zida aniq aks ettirish bilan birga “badiiy nutqda muayyan estetik
funksiyani bajaradi.
Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi me'yori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning
qo’llanishi bilan bog'liqdir”. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda shevaga xos
birliklarning fonetik, leksik va grammatik dialektizmlar sifatida tasnif
qilinganligini kuzatish mumkin. Fonetik dialektizmlar asosan, tovushlarni
o’zgartirib qo’llash, tovush orttirilishi, tovush tushishi va tovushlami qavatlab
qo’llash ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Masalan: 1. Zebining qish ichi siqilib,
zanglab chiqqan ko’ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi, ustiga
poxol to 'shalgan aravada bo’lsa ham, allaqaylarga tala-qirlarga chiqib yayrashni
tusay boshlagan edi.(Cho’lpon) 2.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning
tegrasida jugari uqalab o’tirardilar.(Cho’lpon) 3. Toshkanniyam olibdimi-a? 4.
Televizorning ichida-da, ulim. 5. Obro’y bor-da, obro’y! Leksik dialektizmlar ham
o’z "navbatida ichki guruhlarga bo’lib o’rganiladi: sof leksik dialektizmlar,
etnografik dialektizmlar va semantik semantic dialektizmlar. Masalan: 1. Kampir
shotining yon yog 'ochini silab o’ynar, Enaxon og’zidan olgan saqichini ezib
“soqqa” yasar... (Cho’lpon) 2. Jiyaningiz qishloqdan zig’ir moy olib keldi. Shuni
chuchityapman.(T.Murod) 3. U yozlik kiyimini kiyib, to’ppa-to’g’ri birinchi klass
nomerga bordi va o’zi uchun ajratilgan kichkinagina chigiling (bejirim) vas oz
o’yiga o’rnashdi.(Cho’lpon) 4. Tok osti so’ri olachalpoq ko’laga bo’ldi. (T.Murod)
Muayyan sheva tarqalgan hududda yashovchi kishilarning o’zlariga xos bo’lgan urfodatlarning nomlari etnografik dialektizmlar deb yuritiladi. Bunday so’zlar
tasvirning realligini ta'minlaydi: U eshikdan kirar - kirmas to’y to’qqizini xotiniga
uzatib:-Qizing qani? - deya so’radi.(Cho’lpon) Biror so’z adabiy tilda ham shevada
ham mavjud bo’lib, shevada adabiy tilda bo’lmagan ma'nosi bilan qo’llana oladigan
so’zlar semantik dialektizmlar deb yuritiladi. Masalan: Men buvimdan (onamdan -
M. Y.) beruxsat mehmon chaqirmayman.(Cho’lpon) Grammatik dialektizmlarning
ham morfologik va sintaktik deb ataluvchi ichki guruhlari mavjudligini qayd etish
mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni o’zi-o’z ko’nglida necha marta
takrorlagan bo’lsaykin. Bilamiz, taqsir, yangi uylangan odamdi gapga tutib
bo’lmaydi. Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud bo’iib badiiy matn
qahramonlarining ma'lum bir hududga mansubligini va voqea-hodisalar bo’lib
o’tayotgan o’rinni ta’kidlashga xizmat qiladi Masalan, Tog'ay Murod asarlarida
Surxondaryo shevasiga xos frazeologizmlar ko’p qo’llanilgan: Xolilatib-xolilatib
oyoq ildi. Men ovoz qo’yib chiriq berdim. Seni yo’qlab chiriq berdim.
Chet va haqorat so’zlari
Badiiy adabiyotda muayyan tasvir maqsadi bilan o’zga tilga oid so’z va iboralar
qo’llanishi kuzatiladi. Tilning lug'at tarkibiga kiritilmagan, faqatgina og'zaki nutqda
mavjud bo’lgan bunday chet so’zlaridan badiiy nutqda voqealar bo’lib o’tayotgan
o’ringa ishora qilish, nutqiy vaziyat va unda ishtirok etayotganlarning milliy
mansubligi, qahramonlar xarakteri haqida ma’lumot berish maqsadida foydalaniladi.
Bunday birliklar varvarizmlar deb yuritiladi. Masalan, quyidagi parchada tatar
millatiga mansub Fatxullin ismli amaldor nutqida keltirilgan varvarizmlar
qahramonning qaysi millatga mansubliginigina emas, balki uning xarakterini ham
to’liq ochib berishga xizmat qilgan: O’xu, tolkoviy malay shul. Bundan otlichniy
kommunist chiqa. Ul partiya atisidan kechdi. Dinsiz ekanini dokazat etish uchun
kolbasay yib kursatdi. Buni o’z ko’zingiz bilan ko’rdingiz. Tolko patriot
kommunistgina kolbasani shulay yeyishi mumkin. Bravo, bravo! (S.Ahmad)
Tilshunoslikda vulgarizmlar deb ataluvchi haqorat so’zlarida o’ta salbiy
munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda ochiq
ko’rinib turgan bo’ladi. Bunday so’zlar ko’proq nominativ ma'nolariga ko’ra emas,
ayni shu konnotativ ma'nolariga ko’ra nutqda yashaydi. Haqorat so’zlari badiiy
asarlarda asosan, qahramonlar nutqida ishlatiladi. Lisoniy tahlil jarayonida badiiy
asarga olib kirilgan vulgarizmlarni kimning (jinsi, ijtimoiy tabaqasi, mavqei, yoshi
kabilar) nutqida ishlatilayotganligiga qarab guruhlash, qanday vaziyatlarda va nima
sababdan qo’llanilayotganligini hamda ularning leksik-semantik tarkibi, shevaga
xoslanganligi kabilarni aniqlash lozim bo’ladi.Misollar:– Hey! Baqqa tush enag'ar!,
Momo qo-oldi... Yuraging sovudimi, haromi? Endi yaylov keng bo’ldi senga! Bog'da
javlon urasan, silkasal! (Sh.Xolmirzayev) - Ahmoq! - dedi kampir. -Qayoqlarda
sang'ib yurganding? (S.Ahmad) - Nima, nima? Menga til tegizdi? Nimalar deydi
xotintatoq? (Cho’lpon) G’animat g'arniki, deydilar,-dedi Botir firqa. (T.Murod)
Barqaror birikmalar
«Ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan,
nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida
mavjud bo’lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi». Iboralar, maqolmatallar va hikmatli so’zlar barqaror birikmalar hisoblanadi.
Iboralar. Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko’zi o’ngida aniq va to’la
gavdalantirishda frazeologik iboralarning o’rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar
hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakatholatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan
xulosalarning o’ziga xos obrazli ifodalaridir. Yozuvchilar odatda tasvir maqsadiga
muvofiq iboralarni tanlab qo’llash bilangina kifoyalanib qolmaydilar.
Balki, qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab o’zgartiradi va qayta ishlaydi.
Shu tarzda xalq iboralari sayqallanib, yangi ma'no nozikliklari bilan to’yinib boradi.
Xalq iboraalarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha
ma’no talqini berishning yo’llari juda xilma-xildir. Bunga “umutil iborasi zamiridagi
ma'noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini o’zgartirish va uning
semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli
ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish mumkin”.
Frazeologik iboralarni qayta
ishlashning turli usullari B.Yo’ldoshev tomonidan keng o’rganilgan. Badiiy matnda
eng ko’p uchraydiganlari quyidagilardan iborat: 1. Ibora tarkibidagi ayrim so'zlarni
almashtirish: Yana uch kun jim turib bersangiz, mulla mingan velosipeddek yuvosh
bo’lib qolasiz. (S.Ahmad) Mingboshining falon – falonlari bizni ko’ziga iladimi?,-
deb xabar ham qilmabmiz. Nega indamaysanlar? Og’zingga paxta tiqdinqmi
hammang? Dunyoda o’z oyog'iga o’zi bolta chopadigan ahmoq ham bo’ladimi?
(Cho’Ipon) 2. Ibora tarkibini kengaytirish. Bunda ibora tarkibiga yangi so’z kiritiladi.
Tilimizda jar solmoq iborasi mavjud. Cho’lpon uni qo’shkarnayi bilan jar solmoq
tarzida kengaytiradi: Mingboshilikni tortib olib, el ko’zida tamom sharmanda
qiladiganday! Abdisamat bilan Yodgor echki, Umarali puchuqlar yana qo’shkarnayi
bilan jar soladiganday! 3.Ibora tarkibini qisqartirish. Ibora tarkibidagi ayrim
so’zlarni tushirib qo’llash tildagi tejamkorlik talabi bilan amalga oshiriladi. Ammo
yozuvchilar bundan o’z badiiy maqsadiga ko’ra foydalanadilar. Tilimizda qo’lini
yuvib qo’ltig'iga urmoq iborasi mavjud bo’lib, uning ma’nosi “ixlosi qaytib,
ishonmay qo'yib, diqqat-e'tibordan soqit qilmoq" tarzida izohlanadi. Cho’lpon
«Kecha va kunduz" romanida uni mana bunday qisqartirilgan holda qo’llaydi:
Undan keyin, qishloq odamlarining shunaqa o’zboshimcha harakatlariga yo’l qo’yib bersak,
oz vaqt ichida qishloqdan qo’l yuvishimiz kerak bo'ladi. Bu iboraning noyib to’ra
nutqida qo’l yuvmoq tarzida qisqarishi nafaqat shakl ixchamligi uchun, balki ma'no
siljishi uchun ham xizmat qilgan. Noyib to’raning «voqealar shu taxlit davom etsa, oz
vaqt ichida biz qishloqni tashlab chiqishimizga to’g'ri keladi» demoqchi ekanligi
mazkur ibora orqali ta'kidlangan. Bundan ko’rish mumkinki, ayni iboraning
qisqargan varianti «tashlab chiqmoq», «ajralmoq», «qochib qolmoq» kabi yangi
ma'no qirralari bilan matn badiiyatini boyitgan.
Badiiy asarda qo’llanilgan iboralarni o’rganishda bir asar doirasidagi frazemalar
miqdorini (fondini) aniqlash va xarakterli xususiyatlariga qarab tasniflash, ularni
struktural-semantik jihatdan tavsiflash hamda matndagi vazifasini tekshirish
lingvopoetik tahlil talablaridan hisoblanadi. Ana shunday tahlilda yozuvchining
imkoniyat sifatida mavjud bo’lgan til birliklaridan foydalanish mahorati ham
namoyon bo’ladi.
Maqol – matal va hikmatli so’zlar
Maqollar - grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham,
o’tkir mazmunli, ko’chma ma'noda yoki ham ko’chma ma'nosida qo'llanadigan
hikmatli xalq iboralaridir.50 Maqollarda fikrni lo’nda va tiniq ifodalash
imkoniyatining mavjudligi nutqning ta'sirchanligini ta'minlashda juda qo’l keladi.
Badiiy asaming xalqchilligini, haqqoniyligini ta'minlashda ham maqollarga murojaat
qilinadi. Qahramonlar nutqni boyitish emotsional-ekspressivlikka erishish maqsadida
ham maqollardan keng foydalaniladi. Yaxshining so’zi - qaymoq, Yomonning
so’zi - to’qmoq. Eshikli bo’lding - beshikli bo’lding.Chumchuq so’ysa ham qassob
so’ysin. Sulaymon o’ldi devlar qutildi. Hamal keldi - amal keldi kabi obrazli va yaxlit
barqaror birikmalar maqol hisoblanadi. «Matallar-tarbiyaviy, pand-nasihat
ma'nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to’liq gap shaklida bo’lgan, faqat o’z
ma'nosida - to’g'ri ma'noda qo’llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir»

Masalan: Go’sht suyaksiz bo’lmas, sholi - kurmaksiz. Gumon iymondan ayirir. Gul

tikonsiz bo’lmas kabilar matal hisoblanadi. Hikmatli so’ziar ma’lum shaxslar
tomonidan aytilgan yoki asarlarida ishlatilgan ixcham, ma'nodor, ishlatishga qulay va
quyma fikrlardir. Nutqqa tayyor holda olib kirish imkoniyatiga ega bo’lgan bunday
so’zlar aforizmlar ham deyiladi. Tilshunoslikda maqol-matal va hikmatli so’zlar
«paremalar» deb ham yuritiladi. O’zbek tilida maqol-matal hamda aforizmlarga
bag'ishlangan ko’plab lug'atlar mavjud.

Adabiyotlar ro’yxati

1. Yo’ldoshev M., Isoqov Z., Haydarov Sh. Badiiy matnning lisoniy tahlili.–
Toshkent:A.Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti,
2010.
2. Yo’ldoshev B. Frazeologik uslubiyat asoslari.–Samarqand, 1999.
3. Abdurahmanov X., Mahmudov N. So’z estetikasi.– Toshkent: O’qituvchi,
2002.
4. Boboyev T., Boboyeva Z. Badiiy san’atlar. – Toshkent: TDPU, 2001.
5. Yo’ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. – Toshkent: Fan, 2008.
6. Yo’ldoshev M., Yadgarov Q. Badiiy matnning lisoniy tahlili fanidan amaliy
mashg’ulotlarni tashkil etish.–Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU, 2007.
7. Mamajanov A. Tekst lingvistikasi.–Toshkent, 1999.
8. Maxmudov N. Rost va raso so’zlar. // O’zbekiston adabiyoti va san’ati
gazetasi, 1993. 15-oktyabr.– № 41-42.