Bağışlayan və mərhəmətli Allahın adı ilə. Oldurən sən, dirildən sən, saxlayan sənsən, həkim
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ra ر Zə
Sin س Şin ش
ص Dad ض Ta
ط Za ظ Əyn ع Ğayn غ F ف Qa ق Vav و Hərflərin transkripsiyası Xarici dillərin öyrənilməsində sözlərin fonetik quruluşunu əks etdirmək üçün “transkripsiya” adlanan şərti işarələr məcmuəsindən istifadə edilir. Qeyd edildiyi kimi Ərəb əlifbasında bir hərfin müxtəlif şəkildə və müxtəlif məxrəclərdən səslənmə vəziyyəti vardır: 9 1. Dörd ədəd müxtəlif şəkildə yazılan və səslənən “Z” samiti vardır: Za ظ (qalın səslənən) , Zə ز , Zəl ذ (pəltək səslənən), ض Dad . Dad hərfi də bu qrupa daxildir, çünki bəzən bu hərf “D” və “Z” hərfləri arasında, qarışıq bir səslə qalın tələffüz olunur. 2. İki ədəd “H” samiti vardır: “Hə” ح (küylü boğaz hərfidir) “hə” ـھ (boğaz hərfidir) 3. Üç ədəd ”S” samiti vardır : Sad ص (qalın səslənən) ,”Sin” س (incə səslənən), “Sə” ث (pəltəksəslənən) İki ədəd “T” samiti vardır: 4.“Ta”(qalın səslənən) ط , “Tə”(incə səslənən) ت Qalın səslənən hərflər Ərəb əlifbasında 28 ədəd hərfdən 8 ədədi qalın samitdir. Yəni, incə səslənən samitlər incə “ə”saiti ilə, qalın samitlər isə qalın “a”saiti ilə tələffüz olunur. Qalın hərflər bunlardır: خ xa, sad ص ,dad ض ,za ظ ,ta ط , ğayn غ ,qaf ق və ra ر . Bu hərflərin hərəkələri “ə”saiti olmasına baxmayaraq, hərflərin öz hökmlərinə uyğun olaraq “a” saiti ilə, yəni hərflər olduğu kimi tələffüz olunur. Qalın hərflərin tələffüzü zamanı incə” i”saiti sanki “ı”saitinə çevrilir, “i” və “ı” saiti arasında bir səslə tələffüz olunur. Bunlardan yalnız “ra” hərfi qalın “a”saiti ilə səslənsədə, hərəkəsi “i” saiti olduqda, elə “i” saiti ilə incə oxunur. Ümümiyyətlə “ra”hərfinin öz hökmləri vardır ki, sonra qeyd ediləcəkdir. Bəzən sözlərin tələffüzü zamanı ح “Hə” və ع “Əyn” hərfləri də qalın başlayıb, incələnərək sona çatır. Hərflərin məxrəcləri Danışarkən tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Məxrəc-sözünun mənası hər bir hərfin tələffüz 10 olduğu məkan-yerə deyilir. Sifət isə məxrəcdən çıxan səsin aldığı şəkil və vəziyyətinə deyilir. Yəni boğazdan, dili pəltək edərək, dodaqlanan, burunda tutularaq və ağız boşluğundan çıxan səslər deməkdir. Təcvid-lüğətdə bir şeyi gözəlləşdirmək yaxşı düzgün oxumaq, istilahda yəni elmi mənada Quranı-Kərimi oxuyar-kən hərflərin məxrəclərinə diqqətlə hər hərfin haqqını verərək vəsl (davam etmək) vəqf (durmaq), məd (uzatmaq), kəsir (qısaltmaq) kimi qiraət qaydalarına riayət etmək deməkdir. Təcvid dilində Qurani-Kərimin hərflərinin, səslərinin çıxdiğı yerə məxrəc deyilir. Qurani-Kərimdə hərflər, yəni əlifbadakı 28 hərf bu beş əzada olan 17 məxrəcdən çıxır: Boğaz, dil, dodaqlar, burunda tutularaq və ağız boşluğundan. Hər bir hərf öz məxrəcindən tələffüs olunmalıdır ki, bu da təcvid elmində mühüm məsələdir. Əgər əlifbada olan üç ədəd “sə”, 3 ədəd “zə”, 2 ədəd “hə”, 2-ədəd “tə” hərfləri, ümumiyyətlə hər bir hərf öz məxrəcindən tələffüz olunmasa sözlərin tərkib və məna- ları itmiş olar. Yəni oxunuş düzgün olmaz və biz müxtəlif mənalar kəsb edən sözləri bir-birinə qarışdıraraq tamam başqa sözlər oxumuş olarıq. Bildiyimiz kimi ərəb dili sami dillərdən olub, çox mürəkkəb bir dildir. Ərəb dilində bir kəlmə söz beşdən ona qədər və yaxud da ondan yüzə qədər belə məna kəsb edə bilər. Bu səbəbdən də hər bir hərf öz məxrəcindən düzgün tələffüz olunmalı və hər bir məd hərfi düzgün uzadılmalıdır ki, sözlər öz mənasını itirməsin. Mədlərin və ya məd hərflərinin düzgün uzadılması nəticəsində də tərtil-avaz əmələ gəlir. Böğazda olan üç məxrəcdən 6 hərf çıxır 1-ci məxrəc həmzə ء və hə ـھ hərfləri boğazın ən sonundan dilçəyin bitişdiyi yerdən çıxır. 2-ci əyn ع və hə ح boğazın tam ortasından çıxır. 3-cü məxrəc ğayn غ və xa خ hərfləridir ki, boğazın ağıza açılan qısmindən çıxır. Dildə olan 10 məxrəcdən 18 hərf çıxır. 11 1. ق qaf. 2. ك kəf, ق qaf. 3. ج cim, س şin, ي yə. 4. ض dad. 5. ل ləm. 6. ن nun. 7. ر ra. 8. ت tə, د dəl, ط ta. 9. ز zə, س sin, ص sad. 10. ث sə, ذ zəl, ظ za. Dodaqlarda ola iki məxrəcdən dörd hərf tələffüs olunur: 1. ف fə. 2. و vav, م mim ب bə, ğayn غ , qaf, ra . ر Burun hərfləri–burun boşluğundan (xeyşumdan) səslənən və bir az burunda tutulan ن nun və م mim- ğünnəli idğam hərfləridir. Müqəttəə hərflər Qurani Kərimin 29 surəsi müqəttə adlanan hərflərlə başlayır. Bu hərflər 14 ədəddir və hər bir hərf öz adı ilə oxunur. Bu hərfləri düzgün tələffüz etmək üçün üzərlərinə “təbii məd”-balaca əlif (ı) və ya “vacibi məd”(~) işarəsi qoyurlar. Tələffüz zamanı bu hərflərdən üç hərfdən ibarət olanlar vacibi məd ilə, iki hərfdən ibarət olanlar isə tənii məd ilə oxunur. ملا
ا صمل رملا صعيھك هط مسط رلا
Qəlqələ hərflər : Lüğətdə qəlqələ sözü ”titrəyişlə hərəkətə gətirmək” deməkdir. Qiraət zamanı isə bu sifətə sahib olan hərfləri öz məxrəclərindən sanki titrədərək səsləndırməkdir. Qəlqələ hərfləri “qutbicəd” sözünü əmələ gətirən(qutbicəd adlanan) ق qaf ط ta, ب bə, ج cim, د dəl hərflərindən ibarətdir.Bu hərflərdən biri kəlmənin ortasında və ya sonunda sukunlu (sakın) olaraq yazılmış olarsa mütləq qəlqələ meydana gələr. Suallar: Necə incə hərf vardır? Neçə qalın hərf vardır? Neçə yazıda oxşar hərflər vardır?Neçə oxşar səslənən hərflər vardır?Ğünnəli hərflər hansılardır.Neçə qəlqələ hərfi vardır? Müqəttəə hərfləri hansılıardır və neçə ədəddir? Ləhn-xətalar Ləhn-lüğətdə xəta deməkdir. İstilaha, yəni Quranın oxunuşu zamanı təcvid qaydalarına əməl etməyərək 12 düzgün oxumamaqdır.Qiraət zamanı ləhn-yəni xəta iki cürdür: cəli- acıq və bir də hafi-gizli edilən xətalar. Ləhn cəli -açıq edilən xətalar: hərflərin əsl sifətlərini, məxrəclərini, həmçinin hərflərin hərəkələrini və köməkçi oxu işarələrini düzgün tələffüz etməməkdir. Ləhn hafi–gizli edilən xətalar: Ancaq Quran oxuya bilənlərin hiss edə biləcəyi, izhar, ixfa, idğam və sair kimi təcvid qaydalarına düzgün riayət edilməməsidir. Hərəkələr Hərfləri, yəni 28 samiti hərəkətə gətirmək, səsləndirmək üçün onların alt və ya üstlərinə qoyulan işarələrdən - saitlərdən istifadə edilir. Bu qisa saitlərə hərəkələr deyilir və bunlar üç dənədir. Fəthə “ə” saiti, yəni “məftun hərf”, kəsrə “i”saiti,yəni “məksur hərf” və zəmmə“u” saiti, yəni “məzmum-hərf” olmaqla üç dənədir. Fəthə Fəthə-incə “ə”saiti hərflərin üstündə yazılır,bu hərflərə “məftun” deyilir və qısa bir cizgi (-) ilə işarə edilir.Fəthə “fəth” sözündən götürülmüşdür və “bir dəfə açmaq” mənasındadır. Məftun hərfi tələffüz etdiyimiz zaman ağız bir dəfə açıldığı üçün “ə“hərfinin əlaməti “bir dəfə açılmaq”dır. İncə hərflərin üzərində “ə” saiti (fərhə) yazıldıqda, incə tələffüz olunur. Qalın hərflərin üzərində isə incə “ə” saiti yazılmasına baxmayaraq qalın hərfin hökmünə tabe olaraq, həmin incə“ə” saiti, qalın “a” saiti ilə əvəz olunur. Yəni incə hərf incə, qalın hərf isə qalın səslənir. Məsələn: İncə hərflərin tələffüzü: َث sə, َب bə, َش şə, َ◌ , hə َح , fə َف , zə ذ َج cə. Qalın hərflərin tələffüzü: َص sa, َق qa, َض da , َغ xa َخ ğa Kəsrə Kəsrə-məksur “i” saitini bildirir və hərflərin altında düz cizgi şəklində( - ) yazlılır və məksur hərf adlanır. Kəsrə sözü “kəsr” kəlməsindən alınmışdır və “bir dəfə sınmaq” 13 mənasını verir. Həqiqətən də “i “ hərfini tələffüz etdiyimiz zaman dodaqlar sınıq halət aldığına görə ”bir dəfə sınmaq” deməkdir. İncə hərflərin oxunuşu zamanı “i” saiti olduğu kimi, qalın hərflərin tələffüzü zamanı isə “ı”hərfinə bənzər səslə oxunur. Məsələn: İncə hərflərin tələffüsü: hi - ه , zi - ِذ , si - ِس , i b - ِب , i l - ِل Qalın hərflərin tələffüzü: dı - ِض , sı - ِص , qı - ق ِ◌ , ğı - غ , xı - خ Zəmmə Hərfin üzərində-kiçik “vav”hərfinə bənzər yazılan işarə ٌ◌ zəmmə-məzmum adlanır və “u” saitini bildirir. Zəmmə (girdə bir-birinə qovuşmaq) deməkdir və “u” hərfini tələffüz etdiyimiz zaman dodaqlar qönçələndiyi üçün “bir dəfə qönçələnmək “vav “ (u) hərfinin əlamətidir. qu ُ ق ٌم mu ُف fu ُه hu ُي
Sukun Hərfin hərəkətsiz halına, yəni samit hərfini danışdıran saitin olmamasına və həmin saitin əvəzində hərfin üzərində balaca ( ° ) bu işarənin olmasına sukun deyilir. Bu işarə ( ° ) hərfin hərəkəsinin olmamasını və ya ərəb dilində sakın olunmuş, “yüngül tələffüz olunan” ”xəfif” mənasını verən ”musəkkən” sözünün əvvəlindəki “mim” hərfinin baş hissəsindən götürülmüşdür. Sukun hərfini bildirən əlamət bu işarə ( ° ) ilə göstərilir: Bu işarə yanyana gələn iki hərfin birincisinin ikinciyə bağlanaraq bərabər oxunmasını bildirər. Əslində bu işarə ( ° )hər hansı bir hərfin üstündə olduqda, həmin hərf, yəni elə həmin samitin özü heca ilə oxunur. Hərəkəsiz hərf çətin tələffüz olduğu üçün özündən əvvəl gələn hərfin saiti ilə oxunduqdan sonra üstündə sukun olan hərf, qapalı heca olur, yəni Azərbaycan dilində olduğu kimi üstündə sukun olan samitin özü heca ilə oxunur. Sukun ( ° ) kəlmələrin əvvəlində, ortasında və axırında, hər bir hərfin üzərində yazıla bilər. 14 Təcvid elmində hərəkəsi olan hərflərə mütəhərriq, hərəkəsi olmayan hərflərə isə sakın deyilir. Hərəkəsi olmayan hər hansı bir hərfin üzərində sukun işarəsi ( ° ) qoyularsa, həmin hərfə də “sakın hərfi” deyilir. Deməli, üstündə bu ( ° ) işarə olan hərfə sakın, həmçinin üstündə heç bir hərəkəsi, saiti olmayan hərfə də sakın deyilir. ْمُھَل ْمُھﱠنِإ ْوَلَو ْمُھ ْمَأ ْمِھ ٍء ْيَش ْمُھَراَصْبَأ ُفَط ْخَي ُق ْرَبْلا ُداَكَي وَشَم ْ◌ ْمِھِراَصْبَأَو ْمِھِعْمَسِب ْمِھْيَلَع 1.Həmzənin hökmləri Həmzə işarəsi kəlmənin əvvəlində, içində və axırında yazıla bilər. Həmzə yalnız yazı zamanı (həmzə işarəsi) ilə göstərilir, oxu zamanı isə həmzə deyilərək səslənmir və hərəkələrin, saitlərin yanında yazılır. Yazıda dayaqsız, üzərində və altında sait, tənvin , sukun yazılmış həmzə işarələrinə də rast gəlirik ki, bunlara da “dayaqsız həmzə” deyilir. Bu zaman həmzə sadəcə bir işarə kimi yazılır, özü yox, altında və üstündə yazılmış köməkçi oxu işarələri oxunur. ا ْمُكَءاَدَھُش َءاَمﱠسلاَو َلَزْنَأَو َجَر ْخَأَف Həmzə aşağıdakı hallarda dayaqsız yazılır. 1)Sözün sonunda tənvin dayağı kimi. ٌءاَوَس ًءاَنِب ٍء ْيَش ًءاَم 2)Sözün sonunda uzun saitdən sonra. ُءاَھَفﱡسلا ِءاَمْسَأِب ِءاَمﱠسلا َنِم 3)Sözün daxilində sukun dayaği kimi َكِئَٰلوُأ ِةَكِئ َلاَمْلِل َنوُنِم ْؤُي 4)Sözün daxilində sait dayağı kimi. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|