Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

4 .4 . M onopoliya va monopolistik raqobat
bozorining mazmuni
M o nopollashgan bozorlarda faqat yagona firma o kz tovari 
bilan ishtirok etadi. B unda firma o ‘z tovarini 100 % sotilishiga 
erishadi. M on op oliy a tegishli ta rm o q bilan raqobatlashish 
imkoni b o im a g a n d a yuzaga keladi. Bu avtomobil yoki boshqa 
ta rm o q bilan b o g l i q b o iis h i m u m k in . M asalan, U z D E U
avto. Davlat p aten t va litsenziyalar berib, rasmiy t o ‘siqlarni 
tashkil qiladi. M o nopoliya u yoki bu resursga huquqiy egalik 
qilishga erishadi. Monopolistik raqobat o ‘nlab firmalar faoliyat 
yuritadigan joyda yuzaga keladi, unda firmalar o ‘rtasida yashirin 
kelishuv imkoniyati b o lm a y d i. H a r bir firma tavakkal (р и ск ) 
qilib ish yuritadi, o ‘zi b a h o siyosatini belgilaydi. R aqobat 
ja ra y o n id a boshqa ishtirokchilarning harakatlarini o ldind an 
bilish va hisobga olish m u m k in emas.
M on op oliy aning turli ko'rinishlari bor. Ularga m o n o p ­
soniya, oligopoliya, oligopsoniya, d uopoliya kabilar kiradi. 
M o nopoliya biror firm aning bozordagi yakka h uk m ron lig in i 
anglatadi. Bozorda faqat bitta xaridor ishtirok etsa (talab bitta 
b olsa) bunday monopoliya monopsoniya deyiladi. Yagona tovar 
u c h u n yagona xaridor b o i g a n b o z o r strukturasi ikki to m o n -
lama monopoliya deyiladi. Ishlab chiqariladigan m ahsulo tlar­
ning yirik qismini ishlab chiqaruvchi a n c h a yirik firm alar 
q atn ashu vchi b o z o r strukturasi oligopoliya deyiladi. Yirik 
firmalar o kz harakatlari bilan bozorga t o l i q o ‘z t a ’sirini o l k a z a
oladi. D uopoliya oligopoliyaning bir k o ‘rinishi b o i i b , u n d a
ikkita sotuvchi ishtirok etadi. Bir n e c h ta xaridorlar ishtirok 
etgan b o z o r strukturasi oligopsoniya d eb a ta la d i1.
M onopo llashg an bozo rlar quyidagi belgilari bilan xarak­
terlanadi:
1 Цены и ценобразование. Учебник. / Под ред. В.Е.Есипова. - С.-П.: 2003. 
124-Ь.
42

---

— bozorda bir q ancha xaridorlarga o ‘z mahsulotini sotuvchi 
yagona ishlab chiqaruvchi ishtirok etadi;
— m o n o p o lis t m a h su lo ti o ‘rn in i b o su v ch i to v a r b o i -
m ay di;
— bozorga boshqa yangi firm alarning kirib kelishiga y o ‘l 
q o ‘ymaydi.
M o n o p o l h u k m ro n lik b a h o la rn in g oshishiga va ishlab 
chiqarish hajm ining pasayishiga olib keladi, b u n d a iste’m ol- 
chilarning xarid qobiliyati pasayadi va firm aning ahvoli yax- 
shilanishi kutiladi. M onopo llashg an bozorda b a h o lar diskri- 
m inatsiyasidan h a m foydalaniladi. B aholar diskriminatsiyasi 
deganda ishlab chiqaruvchi to m o n id a n bir xil xarajat qilingan 
m ahsulo tn in g turli bah o lard a sotilishi tushuniladi. «Diskri- 
minatsiya» term ini lotincha so‘zdan olingan b o i i b , «farqlash» 
degan m a 'n o n i anglatadi. Baholar tiiskriminatsiyasi amalga 
oshishi u c h u n u c h ta shart bajarilishi lozim:
1. Firm a q an daydir darajada m o n o p o l hukm ro nlik qiladi.
2. X aridor yoki sotuvchilarni aniqlash mumkinligi. F irm a ­
ning o ‘z bozorida turli q o ‘shim cha b aho beradigan xaridorlarni 
yoki turli elastik talabi b o i g a n b o z o r subyektlarini aniqlash 
imkoniyati mavjud b o i a d i . V aholanki, turli xaridorlar uchun 
talab elastikligi m o n o p o liy a u c h u n b a h o la rn i turli xilda 
belgilanishini zaruriyat qilib q o ‘yadi.
3. Tovarlar va xizmatlar b o ‘yicha b a ho lar diskriminatsiyasi 
am alga oshirilayotgan paytda bir b o z o r xaridorlari boshqa 
bo zo r xaridorlariga ushbu tovar va xizm atlam i qayta sota olish 
im koniyati b o lm a y d i.
M onopo llashg an bo zo rd a b a ho lar diskriminatsiyasini xiz­
m at koTsatish sohasida am alga oshirish m aqsadga muvofiq, 
chun ki k o ‘rsatilgan x iz m a tlam i qayta sotib b o lm a y d i. Turli 
bozorlarda baholarni shakllantirish bozorlardagi holatga, xa­
ridor va sotuvchilam ing o ‘rniga h a m d a talab va taklifga ко Та 
amalga oshiriladi.
43

---