Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

Adabiyotlar
1. 
Karimov I. A.
E rishilgan y u tu q larn i m u sta h k a m la b , yangi m a rra la r 
sari izchil h a ra k a t q ilish im iz lo zim . «X alq s o ‘zi», 2006- yil 11- fevral.
2. (T zb ek isto n R espublikasi V azirlar M ah k am asin in g 2003- yil 8 -m ay - 
dagi «B aholash faoliyatini litsenziyalash t o ‘g trisida»gi 545- sonli q arori.
3. 
Салимжанов 
И. К. и др.
Ц ены и ц ен ообразован и е. Учеб. пособие. 
— М .: « П р о с п е к т» , 2006.
4. 
Alimov R. va boshq.
M arketingni boshqarish. D arslik. — Т.: «Adolat», 
2000.
5. 
Д а н ч е н ю к Л . А.
М ар к е т и н го в о е ц е н о о б р а зо в а н и е и а н а л и з цен. 
Учеб. п осо б и е. — М.: М Г У Э С И , 2004.
34

---

IV b o b . BOZOR VA BAHO TUZILMALARINING
0 ‘ZARO ALOQASI
4 .1 . Iqtisodiy islohotlar davrida bozor tuzilmalari
va baholar
Iqtisodiy islohotlar davrida bah on i belgilash, birinchidan, 
x a r i d o r b ila n s o tu v c h i o ‘rta s id a tu z ila d ig a n o l d i- s o td i 
shartnomasi vositasida yetarlicha erkin baho q o ‘yish yo‘li bilan, 
ikkin ch id an, bozordagi xaridorlar bilan sotuvchilar mayl- 
larining erkinligini ta 'm in lo v ch i raqobatli b o z o r m uhiti sha- 
roitlarida, u c h in c h id a n , talab bilan taklifning m u v o z an a t 
baholari vositasida m uv ozanat holiga kelishi asosida amalga 
oshiriladi. B aholar turli bozorlarda am al qiladi, ular erkin 
raqobat bozori, m o n o p o l bozori, m u k a m m a l b o z o rla r va 
boshqa bozorlarda oldi-sotdi shartnomalari va bitimlarga ko ‘ra 
belgilanadi.
Bozorlarda ko rxonaning m ahsuloti yoki resurslariga baho 
q o ‘yishda b a h o belgilashning quyidagi turlarini hisobga olish 
zarur:
— baho larni erkin belgilash;
— sh a rtn o m a bitim lar asosida b a h o belgilash;
— b o zo r m onopoliya yoki oligopoliya ko‘rinishida qisman 
yoki butunlay monopoliyalashtirilgan sharoitda b aho belgilash;
— davlat yoki m ahalliy boshqaruv idoralarining bevosita 
nazorati ostida b a h o belgilash, b u n d a b a h o lar q a t’iy qilib 
q o ‘yiladi, ch eklanadi, subsidiyalar beriladi, aksiyalar q o l l a -
niladi va h. k.
Hozirgi paytda bozorlarda b a h o belgilashning eng rivoj­
langan turi s h a r tn o m a - b itim la r asosida b a h o belgilashdir. 
B unday kelishuvlar asosida b a h o larn i belgilash tovarlarni
35

---

tez m uddatlarda realizatsiyasini ta ’minlaydi va uzoq muddatga 
s h a rtn o m a la r tuzish u c h u n im k oniyatlar yaratadi.
Erkin raqobat bozori, b u n d a baholarni belgilashda to 4 a
raqobat bozori sharoitlarida h a r bir so tu vchin in g foydani 
ko ‘paytirishga harakat qilishi a m alda baholarning pasayishiga 
olib keladi. Erkin raqobat bozori ning tashqi belgilari quyi- 
dagilardir:
— tovarlar taklifining bahosi shu tovarlar talabining b aho - 
siga baravar, shunga ko‘ra bozorda takliflar bahosi ning yiglndisi 
talablar bahosining yigbindisiga ten g b o ‘ladi;
— tovarlar zaxirasi, shuning dek, uzluksiz savdo qilishni 
kafolatlaydigan rezerv quvvatlarning borligi;
— m a z k u r to v a rn i y e tk a z ib berishi m u m k in b o i g a n
tashkilotlardagi shu to v a r zaxiralari va o ‘z korxonasidagi 
zaxiralar;
— tovarni ishlab ch iqarishda va b o z o rd a sotish jarayo nida 
qilinadigan sarf-xarajatlar;
— tegishli tovarni tayyorlashga kerakli ishlab chiqarish 
omillari yoki vositalari h a m d a sarflanadigan m e h n a t-ish c h i 
ku chining bahosi;
— soliqlar, aksizlar va b osh qa to lo v la r , davlat va ja m o a t 
fondlariga ajratiladigan m a b la g la r , bojlar;
— foyda va uning investitsiyalarga, rezerv fondlar, sug‘urta 
fondlariga, dividendlar va boshqa maqsadlarga taqsimlanishi.
Erkin raqobat bozorida xaridorlarga quyidagi y o l l a r bilan 
t a ’sir k o ‘rsatish m um kin:
— tovarni ju d a qadrli holga keltirish m um kin;
— tovarning qadri, fazilatlarini reklama yordamida xaridorga 
tanishtirish;
— tovarning bahosini asl qadri-qiym atiga m os keladigan 
qilib t o ‘g ‘rilash.
Turli bozorlarda raqobat b aho siyosatiga g‘oyat kuchli ta ’sir 
o ik a z a d i. Yuqori baho belgilab, avjiga chiqib turgan raqobatni
36

---

kuchaytirish yoki aksincha, bahoni pasaytirib, raqobatga hech 
qanday o ‘rin qoldirmaslik mumkin. Yuqori baho strategiyasidan 
foydalanish u c h u n eng qulay sharoitlar:
— talaygina iste’m olch ilar to m o n id a n ayni paytda k o ‘p 
talab borligi;
— tovarni sotib oluvchi iste’m olchilam ing dastlabki guruh- 
lari keyingi iste’molchilarga qaraganda bahoga kam roq e ’tibor 
beradi;
— raqobatning cheklanganligi;
— xaridorning to v a r bahosi yuqori b o ‘lsa, uning sifati 
h a m yaxshi d eb o ‘ylashi;
— to v a rn in g nodirligi yoki p a t e n t l a r b ilan is h o n c h li 
him oyalangani, tovarni tayyorlash yoki ishlab chiqarishning 
qiyinligi;
— tovarlar tanq is b o i i b turgan b o z o r u c h u n xarakterli 
navbatlarning y o kqligi;
— b a h olarning o ‘zgarishi talab va taklifga bevosita t a ’sir 
o ‘tk azad i va aksincha, tak lif va talablarning o ‘zgarishi b a h o ­
larning o ‘zgarishiga olib keladi;
— q an d ay b o ‘lmasin biror tovar bahosining k o ‘tarilishi 
(pasayishi) ushbu b o z o rd a ta q d im etilayotgan va m a z k u r to - 
vam i tayyorlashda ishlatilmaydigan boshqa tovarlar bahosining 
pasayishiga (ko^arilishiga) olib keladi;
— ishlab c h iq a ru v c h ila r b ozorig a h a m , iste’m o lc h ila r 
bozoriga h a m bem alol kirish va u lard an bem alol chiqish 
m um kin.
Iqtisodiyotda baholarni b iror m aqsadni k o ‘zlab belgilash 
va saqlab turish raqobat shakliga va bo zo r turlariga bog ‘liq. 
Turli bozorlarda b a holar turlich a belgilanadi, talab va sarf 
qilingan xarajatlar hisobga olingan ho ld a b a h o sh ak llan a d i1. 
F irm alar o ‘z faoliyatlarida d o im o raqobatga UTqnash keladi,
1 
G'ulomov S.S.
Tadbirkorlik va kichik biznes. - Т.: «Sharq», 2002. 292-b.
37

---

xaridorlarning b a h o va ishlab chiqarish hajmi (tovarni sotish) 
b o ‘yicha qarorlari turli bozorlarda xilma-xil b o i a d i .