Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

3 .1 . Baho shakllanishining asosiy uslublari
B ozorlarda b ar bir tovarning o ‘z bahosi b o ‘ladi, lekin 
b a r bir korxona (firma) mustaqil ravishda sotiladigan tovariga 
o ‘zi b a h o belgilashi m u m k in . Agar raqo batchilar k o ‘p b o ‘lsa, 
korxona bozordagi bahoni hisobga olgan holda bahoni belgilaydi. 
Tovarning xususiyati, firm a-sotuvchining mavqeyi va moliya- 
viy qudratiga qarab baholarni shakllantirishda turli uslublardan 
fo y d a la n ila d i. B a h o la rn i h iso b la sh u slu b la rin i ta n la s h d a
tovarning yangilik darajasi, sifati, tovarning yaroqlilik sikli 
darajasi kabilar t a ’sir qiladi. M in im al belgilanadigan b a h o
m a h su lotning tannarxi bilan, m aksim al belgilanishi m u m k in
b o ‘lgan b a h o b u y u m n in g noyobliligi bilan aniqlanadi. R aq o- 
batdo sh tovarlar va toMdiruvchi tovarlarga o d a td a o lrtacha 
d a ra ja d a g i b a h o la r b e lg ila n ad i. B a h o la rn i sh a k lla n tirish
uslublarini tanlashda ichki cheklashlar (sarflar va foyda) ham da 
tashqi cheklashlarni (xarid qobiliyati, raqobatchi tovarlarning 
baholari va boshq.) h a m hisobga olish lozim.
B aholarni shakllantirish uslublari asosan u c h ta g uruh da 
o ‘z aksini topadi: xarajat, b o z o r va e k o n o m e trik uslublari. 
Iqtisodiy islohotlar davrida baholarn i shakllantirishda asosan 
q u y id a g i p a r a m e t r u s lu b la r id a n f o y d a la n ila d i: o T t a c h a
solishtirm a kattalik uslubi, balli b a h o uslubi, korrelatsion- 
regression tahlil.
0 ‘rtacha solishtirma kattalik usluhida
ishlab c h iq arish
sarflari va bozordagi holat solishtiriladi. B unda firm aning 
qudratiga qarab ishlab chiqarish sarflarini hisobga olgan holda 
m ahsulotni sotish hajmi rejasi aniqlanadi. Ishlab chiqarish
27

---

sarflari va bozordagi holatni taqqoslagan ho ld a m ahsulot va 
tovarlarga b a h o belgilarmdi.
Balli baho usluhida
ekspert baholash asosida bu yu m n in g
aham iyatli param etrlariga qarab, iste’m o lch ilar u c h u n h ar 
bir p aram etrga m a ’lu m ball beriladi. В un d a y balli baholash 
buy u m n in g texnik-iqtisodiy darajasini bah olab be rad i. Balli 
baholash uslubi parfy um eriya-k osm etika buyu m lari, vino, 
pishloq, mol y o g i va boshqalarda q ollaniladi, b unda tovarning 
tashqi ko'rinishi, ishning sifatliligini baholash ju d a muhim dir.
Korrelatsion-regression tahlil uslubidan
m a h su lo t te x n ik - 
iqtisodiy p a ra m etrlarin in g o bzgarishiga qarab b a h o n i a n iq - 
lashda foydalaniladi. Natija va omil o'rtasidagi son bogliqligi 
regressiv tahlil uslubi y o rd a m id a a n iq la n a d i. B u n d a turli 
regressiya tengliklari kelib chiqadi. Bu regressiya tengligidan 
firm a yangi m o d e ld a g i m a h su lo tig a d astlabki «taxm iniy» 
b a h o n i belgilaydi. Tabiiyki, b elgilangan b a h o n in g yuqoriligi 
firm a rejalashtirgan sotish hajm i d a n past b o l i s h i m u m k in . 
Bunday hollarda firma bahoni birm un ch a pasaytirishga majbur 
b o l a d i .
Baholar d o im o o ‘zgarib turadigan kategoriya sifatida amal 
qiladi, bu n d ay o^zgarib turish b a h o n in g asosiy xususiyatidir. 
B aholar talab va taklif bilan bog‘liq holda harakat qiladi, 
chu nk i b a h o lar talab va taklifni b o g lo v c h i vositadir. Talab va 
taklif nisbatlari h ar d o im o ‘zgarib turishi bilan xarakterlanadi, 
bu b o z o rd a baholarning oshishiga yoki pasayib ketishiga olib 
keladi. B ahoning darajasi o ‘z o ‘rnida tovarning xaridorgirligi 
va bozordagi o ‘m ig a bog‘liq b o l a d i 1.
Bozordagi holatga qarab b a h o lar o ‘zgarib turadi. Bozor 
xaridorni t o l o v qobiliyati bilan t a ’m inlaydi va quyidagilarga 
b o g l i q b o ‘ladi:
— tovar bahosi;
1 
Alimov R. va boshq.
Marketingni boshqarish. Darslik. - Т.: «Adolat», 2000. 327-b.
28

---

— tovar vositachisi bahosi;
— q o ‘sh im c h a tovar bahosi;
— s h a r t- s h a r o i tla r tengligi, sotib o lin ish i, a g a r to v a r 
bahosi yuqori b o klsa, unga talab kamayadi.
Erkin b o z o rn in g asosiy xususiyati s h u n d a k i, a n iq bir 
h a jm d a g i m a h su lo t taklifi talabg a ten g la sh ish g a intiladi. 
B aholarni shakllantirish uslublarini qoMlashda talab va taklif 
nisbati h a m baholarning o ‘zgarib turishiga olib keladi.