Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

2 .4 . Turli baholarning o ‘zaro ta ’siri va tovarlar
bozorida ularning o ‘m i
M e h n a t taqsim otiga asoslangan ja m iy a td a h a r kim ishlab 
c h iq a r is h d a q a tn a s h m a g a n h o ld a to v a r va x iz m a tla r d a n
foydalanishi m u m k in . B u n d ay im k o n iy a t b o ‘lishi u c h u n
jam iyat a'zolarining faoliyati va natijalari o ‘rtasida m u n ta z am
ayirboshlash m u n o sab a tla ri z a ru r h isoblanadi. B o zo r ularga 
s h u n d a y im k o n iy a tn i y a ra tib b e ra d i. T o v a r la r b o z o r id a
raqobat va bitim lar k o ‘pgina qoidalarga asoslangan baholarni 
belgilab beradi.
Milliy valutaga b o ‘lgan talabni ko^plab om illar belgilaydi: 
m a m la k a tn in g savdo va t o ‘lov balan sin in g ho lati, m a m -
lakatlar o 'rta sid a sarm o yaning harakati. M am lak a t valutasi 
kursining pasayishi uning eksportiga q o ‘shimcha «valuta foydasi» 
deb n o m lanu vchi foydani olish im koniyatini beradi.
Milliy valuta kursining pasayishi na rx la rn in g u m u m iy
darajasida turlicha ifodalanadi. Milliy kursning 1 foizga pasayishi 
Y a p o n iy ad a — 0,8% , G F R da — 0 ,6 % , Italiya, Belgiya, 
Shveysariyada l%ga ichki narxlarning ko^tarilishiga olib keladi.
Narx dinamikasi tahlili va uning darajasini aniqlashda odatda 
q a to r narx k o brsatkichlari - kontrakt narxlari, biija kotirov- 
kalari, narxlar m a ’lu m o tn o m a si, preyskurantlar, narx k o br- 
satkich, narx indekslari va boshq alard an foydalanildi.
R ag ‘b a tla n tiris h (im tiyozli) n arx belgilash ikki fikrga 
asoslanad i: b irin c h id a n , ja m ik i x a rid o rla r savd olash ishn i 
yaxshi ko ‘radilar, ikkinchidan, m e ’yordagi n o rm a d a n past
18

---

narxlar iste’m olchini m uayyan darajada jalb etadi. N atijada, 
k o ‘p g in a sa v d o f ir m a la ri o ‘z g a r u v c h a n n a r x la r n i fa q a t 
arzonlashtirilgan tovarni sotishni ragkbatlantirishdagina emas, 
balki yaxshi m a ’lu m b o ‘lg an , x a rid o rg ir to v a rla rn i yoki 
m a s h h u r savdo m arkalariga m a n su b tovarlarni sotishda h a m
q o ila y d i. M aqsad — xaridorlarni magazinga jalb etish va shu 
b a h o n a b o sh q a tovarlarni h a m o datdagi n a rxlarda sotish 
im koniyatini yaratishdir.
Sifat va m iq d o rn in g o ‘zgarishi - ayrim hollarda, y a ’ni 
ishlab chiqarish xarajatlari о ‘sib borganda narx-navoni oshirish 
tovar oborotini o ‘stirishga im kon bermaydi. A na sh und a firma 
m ah su lo t m iqdori yoki sifatini o ‘zgartirishga q a ro r qiladi. 
Ba’zan xarajatlarning k o ‘payishi faqat m iqdoriy to m o n la rn i 
o ‘zgartirish — og ‘irligi, hajm i, m iqdori, o d c h a m in i qisqar- 
tirish bilan qoplan adi (aytaylik, qa n d o latch ilik m a h su lo t- 
laridan porsiyalar m iqdori kichraytiriladi). B oshqa hollarda 
m ahsulotning amaldagi sifati o ‘zgartiriladi. Etiketkada ana shu 
kiritilgan o ‘zgarishlar ( t o ‘yimliligi va kaloriyasi) albatta k o ‘r- 
satiladi. B oshlang‘ich m ah su lotni o ‘zgartirish b a ’zi hollarda 
xarajatlar va narxlarning o ‘sish darajasi ishlab chiqaruvchilarni 
ayrim m ah sulo t turlariga narxni eng yuqori talab darajasida 
belgilashga majbur etadi. Bunday vaziyatda firmalar mahsulotni 
asosiy tavsifini yangilashi yoki o ‘zgartirishi, m utlaqo yangi 
to v a r tak lif etishi yoki mavjud turlarini yaxshilashi m um kin.
Foyd a keltirish m ajm uyini o ‘zgartirish — tovarni xarid 
qilgan is te ’m o lc h i to v a r bilan b o g ‘la n g an ishlar — to v a r 
jo y la n g a n idish, yetkazib berish xizmati kafolat va boshqalar 
uchun ham haq to ‘laydi. Ayrim holatlarda va ortiqcha chiqimlami 
qoplash m a qsad larida savdo va ishlab ch iqarish firmalari 
q o ‘s h im c h a ishlardan voz kechib, xaridorga tovarni faqat eng 
zaru r xossalari u c h u n haq t o ‘lashni taklif etadi. Yoki aksincha, 
ay rim firm a la r to v a rn i uyga yetkazib b erish, sovg‘alarni 
tayyorlash, boshqa y o rd a m c h i xizm atlar uc h u n q o ‘sh im c h a
19

---

narx belgilaydi. Ehtiyojni qondirish majmuyini y a n ada foyda- 
liroq qilish iste'molchilarga t o ‘lanm agan pulga foiz q o ‘shm ay 
kredit berishiga yordam beradi.
Kredit kartochkasidan foydalanish xaridorlar u c h u n naqd 
pulsiz tovarni k echikm ay xarid qilish im konini yaratadi. Bu 
h a m narxni p asaytirishning shakllaridan biri hisoblanadi. 
F irm a la r h iso b -k itob shaklini o ‘zgartirib, to v a r o b o ro tin i 
k o ^ a y tiris h h bu bilan m ahsulot sotishdan keladigan u m u m iy
d a ro m a d n i k o lpaytirishi m um kin.