Baholash ishi

Baholash prinsiplari
1. Mulkni baholash turli omillarning mulk qiymati miqdoriga ta’sirini aniqlash imkonini beradigan iqtisodiy prinsiplar yig‘indisi asosida amalga oshiriladi.
Boshqa teng sharoitlarda mulk obyekti qiymatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadigan omillarga qarab, mulkni baholashda qo‘llaniladigan iqtisodiy prinsiplar yig‘indisi quyidagi tarzda tasniflanishi mumkin:

• 
  bozor muhitiga bog‘liq baholash prinsiplari;
  
• 
  mulkdorning mulk haqidagi tasavvuri bilan bog‘liq baholash prinsiplari;
  
• 
  mulkdan foydalanish xususiyati bilan bog‘liq baholash prinsiplari.
  

2. Bozor muhitiga bog‘liq prinsiplarga quyidagilar kiradi:
a) talab va taklif prinsipi ― mulkning bozor qiymati bozorda talab va taklifning o‘zaro ta’sirlashuvi hamda sotuvchilar va xaridorlarning raqobat xususiyati natijasida shakllanadi.
b) raqobat prinsipi ― bozor mexanizmlari boshqarish ta’siriga ega. Bozor talabi foydani keltirib chiqaradi, foyda, o‘z navbatida, raqobatni yuzaga keltiradi. Qo‘shimcha foyda olish imkoniyati yoki monopollashuv jarayonlari raqobat mexanizmlarining buzilishiga olib keladi hamda mulk qiymatini buzib yuborib, bozorga putur yetkazadi.
v) o‘zgarish prinsipi ― mulkning bozor qiymati vaqtga bog‘liq holda o‘zgaradi hamda muayyan sanaga belgilanadi. Mulk obyektining o‘zi ham, tashqi sharoitlari ham o‘zgarishga moyil;
g) muvofiqlik prinsipi ― mulkning eng yuqori qiymati mulk obyektining o‘zi hamda undan foydalanish xususiyati bozor ehtiyojlari va kutuvlarga mos kelganda shakllanadi;
d) bog‘liqlik (tashqi ta’sir) prinsipi ― mulk obyekti qiymati unga nisbatan ichki va tashqi omillar yig‘indisining ta’siriga bog‘liq.
3. Mulkdorning mulk haqidagi tasavvurlariga bog‘liq prinsiplarga quyidagilar kiradi:
a) foydalilik prinsipi ― foydalilik ko‘chmas yoki ko‘char mulk obyektlarini baholashda asosiy mezon hisoblanadi. Baholash jarayonida qo‘llaniladigan tartib-taomillarning umumiy maqsadi baholanayotgan mulkning foydaliligi yoki yaroqliligi darajasini aniqlash va miqdoriy ifodalashdan iborat.
Mulkni baholashda baholanayotgan mulkka undan foydalanish natijalariga ta’sir ko‘rsatadigan ichki va tashqi omillarni birgalikda hisobga olgan holda qaralishi kerak:
b) almashtirish prinsipi ― oddiy xaridor mulk obyekti uchun, og‘irlashtiruvchi vaqt omillari, ko‘proq xavf-xatar yoki qandaydir noqulayliklar bo‘lmaganda, o‘zining foydalilik tavsiflari bilan o‘xshash boshqa mulk obyektiga almashtirish uchun talab etiladigan summadan ortig‘ini to‘lamaydi.
v) oldindan bilish prinsipi ― daromad keltiradigan mulk qiymati ushbu mulkka egalik qilishdan kelgusida olinishi mumkin bo‘lgan daromadlarning joriy qiymati bilan belgilanadi.
4. Mulkdan foydalanish xususiyati bilan bog‘liq prinsiplarga quyidagilar kiradi:
a) eng yaxshi va eng samarali foydalanish prinsipi ― eng yaxshi va eng samarali foydalanish mulkdan qonun hujjatlariga zid bo‘lmaydigan, jismonan va moliyaviy jihatdan amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan va bunda ushbu mulkni baholash eng yuqori qiymat miqdorini berishi ehtimol qilinadigan foydalanishdir.
b) hissa qo‘shish prinsipi ― har qanday qo‘shimcha elementlar va yaxshilanishlar, mulk obyekti qiymatining oshishi bunday elementlarni sotib olish va amalga oshirishga ketgan xarajatlardan yuqori bo‘lganda, o‘zini oqlagan bo‘ladi;
v) muvozanatlashganlik prinsipi ― agar mulk obyekti ikki yoki undan ortiq tarkibiy elementlardan iborat bo‘lsa, bunday tarkibiy elementlar o‘zaro funksional bog‘liqlikda va muvofiqlashgan bo‘lishi kerak;
g) oshib boruvchi va kamayuvchi unum prinsipi ― kapital qo‘yilmalarining oshirib borilishi shunga mos ravishda mulkdan foydalanishdan unumning muayyan chegaragacha proporsional oshishiga olib keladi, shundan keyin mulkdan foydalanishdan unumning o‘sishi kapital qo‘yilmalarning oshishiga nisbatan kamayib boradi;
Baholash bazasi va qiymat turlari
1. Baholash bazalari baholash haqidagi hisobotda ko‘rsatilgan qiymat uchun asos bo‘lgan asosiy prinsiplarni belgilaydi. Baholash bazasi (bazalari) boshlang‘ich ma’lumotlar va farazlarni tanlashga ta’sir ko‘rsatishi yoki belgilab berishi, shuningdek qiymat haqidagi yakuniy xulosaga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
2. Baholash faoliyatida baholashni o‘tkazishda qo‘llaniladigan ko‘plab baholash bazalari mavjud bo‘lib, ularning aksariyati quyidagi umumiy elementlarga ega:

• 
  mo‘ljallanayotgan bitim;
  
• 
  bitimning mo‘ljallanayotgan sanasi;
  
• 
  bitimning mo‘ljallanayotgan taraflari.
  

3. Baholash bazasiga bog‘liq holda, mo‘ljallanayotgan bitim bir qator shakllarga bo‘linadi:

• 
  gipotetik bitim;
  
• 
  haqiqiy bitim;
  
• 
  xarid bitimi;
  
• 
  sotuv bitimi;
  
• 
  muayyan yoki gipotetik bozorda belgilangan tavsiflar bo‘yicha amalga oshiriladigan bitim.
  

4. Bitimning mo‘ljallanayotgan sanasi baholovchi baholashni olib borayotganda qanday axborot va ma’lumotlarni e’tiborga olishiga ta’sir ko‘rsatadi. Aksariyat baholash bazalari baholash sanasi yoki qiymatni aniqlash sanasi holatidagi zarur o‘rganishlarni o‘tkazish natijalari bo‘yicha ishtirokchilarga tanish bo‘lmagan yoki ularga tanish bo‘la olmaydigan axborotni yoki bozordagi vaziyatni e’tiborga olish imkonini bermaydi.
5. Baholash bazalari quyidagilarga ajratiladi:

• 
  bozor qiymati;
  
• 
  bozor ijara haqi;
  
• 
  adolatli qiymat;
  
• 
  investitsiya qiymati;
  
• 
  sinergetik qiymat;
  
• 
  tugatish qiymati;
  
• 
  yo‘q qilish qiymati;
  
• 
  almashtirishning qoldiq qiymati;
  
• 
  takror ishlab chiqarish qoldiq qiymati;
  
• 
  maxsus qiymat;
  
• 
  sug‘urtaga oid qiymat;
  
• 
  soliqqa oid qiymat.