Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi
Yüklə 365,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YENİYETMƏLƏRDƏ ZƏRƏRLİ MADDƏLƏRƏ ALUDƏÇİLİYİN PS İXOTERAPİYASI, PSİXOKORREKSİYASI VƏ PSİXOPROFİLAKTİKASI
- Emosional qeyri-sabit yeniyet mə
- Nümayişetdirici davranişli yeniyetmə
- Tez t əsirlənən yeniyetmə
- Özünə qapali yeniyetmə
- Qeyri-sabit yeniyet mə
- ПСИХОТЕРАПИЯ, ПСИХОКОРРЕКЦИЯ И ПСИХОПРОФИЛАКТИКА ЗАВИСИМОСТИ ПОДРОСТКОВ ОТ ВРЕДНЫХ ВЕЩЕСТВ Э.И.ШАФИЕВА
- РЕЗЮМЕ
- PSYCHOTHERAPY, PSYCHO-CORRECTION AND PSYCHOPROPHYLAXIS OF THE TEENAGE ADDICTION TO HARMFUL SUBSTANCES E.I.SHAFIYEVA
|
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elmlər seriyası 2014
YENİYETMƏLƏRDƏ ZƏRƏRLİ MADDƏLƏRƏ ALUDƏÇİLİYİN PS İXOTERAPİYASI, PSİXOKORREKSİYASI VƏ PSİXOPROFİLAKTİKASI
Bakı Dövlət Universiteti shafiyeva@mail.ru Məqalədə yeniyetmələrdə alkoqolizm, narkomanoya və toksikomaniyanın psixoterapi- yası, psixoprofilaktikasının əsasları açıqlanmışdır. Burada şəxsiyyət keyfiyyətlərinin psixokor- reksiyasının xüsusiyyətləri, zərərli maddə qəbul edən yeniyetmələrdə fərdi və qrup psixotera- piyası vasitəsilə işin özəl cəhətləri araşdırılmışdır. Aç ar sözlər: asılılıq, asılı şəxsin psixokorreksiyası, fərdi psixoterapiyası, qrup psixote- rapiyası, psixorofilaktika, narkotik maddələr, yeniyetmə-alkoqolik (narkoman, taksikoman), psixoprofilaktika proqramı
Müasir dövrdə cəmiyyəti narahat edən və aktuallığı ilə diqqəti çəkən problemlərdən biri də insanların sağlamlığında silinməz izlər qoyan, vaxtsız ölüm, ruhi və somatik xəstəliklər yaradan, doğulan bir çox uşaqların xəstəliklə- rinin səbəblərini təşkil edən narkomaniya, alkoqolizm və toksikomaniyadır. Xüs
usilə böhran yaş dövründə olan uşaqların bu tipli zərərli maddələrdən istifadəsi onların həyatını puç edərək psixi və fiziki asılılıq vəziyyətini yaradır. Ona görə də, hazırda yeniyetmələrin böhran yaş dövründə tez-tez rast gəlinən psixi və davranış pozuntuları, onların psixokorreksiyası, psixoprofilaktikası məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yeniyetmələrlə psixoloji işin təşkili və aparılması texnikasını psixoloqlarla yanaşı, həkim və müəllimlər də bilməlidir. Bunun üçün hazırladığımız öyrədici proqram əsasında həkim və müəllimlərlə apardığımız treninqlər zamanı istifadə etdiyimiz sosial-psixoloji, klinik- psixoloji metodlar, valideynlər üçün xüsusi tövsiyələr əhəmiyyətli və vacibdir. Psixoloji işi elə qurduq ki, yeniyetmələrin psixi sağlamlığının diaqnostikası, korreksiyası, həmçinin profilaktikası və proqnoz işini aparmaqda psixoloqlara,
99 həkimlərə və müəllimlərə kömək etsin. Ona görə də, psixoloji işin əsas vəzifəsi fiziki və psixi inkişaf mərhələsini yaşayan yeniyetmələrə pis vərdişlərin orqanizmə nə dərəcədə zərərli olduğunu anlatmaq, onları bu aludəçilikdən uzaq
laşdırmaq, bu yola düşənlərə yardım göstərmək idi. Narkomaniya tədricən artan miqdarda narkotik maddələrdən daimi is- tifadəyə aludəçilik və nəticədə onlardan ciddi psixi və fiziki asılılığa düşməklə səciyyələnən xəstəlikdir. Narkotikdən istifadə etmənin təhrikedici motiv- lərindən ən əsası – narkotik maddə qəbulu zamanı yaşanan xoş hissləri təkrar duymaq arzusudur: Yeniyetmələri narkotik, yaxud toksiki maddələr qəbul etməyə sövq edən səbəblər: – maraq; – həmyaşıdlarının dilə tutmaları; – narkotik maddələrin zərərli nəticələrini başa düşməmək; – kimisə təqlid etmə; – həzz almaq cəhdi; – asudə vaxtdan səmərəli istifadə edə bilməmək; – yalan romantika, “sirli” bir şeyə qoşulmaq istəyi; – sağlam maraqların və həyat məqsədinin olmaması; – gündəlik problemlərdən uzaqlaşmaq istəyi; – valideynlərin məşğul olması və nəticədə uşaqlara az diqqət yetirilməsi. Ümumilikdə, yeniyetmələr üçün təqdim etdiyimiz psixoloji işin məqsədi çoxşaxəli olub, aşağıdakılardan ibarətdir: −
ehtimalı olan yeniyetmələrin risk qruplarını üzə çıxarmaq; −
ailələrin sosial-iqtisadi vəziyyətinin aşağı düşməsi nəticəsində yeni- yetmələrdə addiktiv davranışın artması, cinsi tərbiyə işinin lazımi səviyyədə aparılmaması, son zamanların bəlasına çevrilən QİÇS xəstəliyi haqda informasiyanın məhdudluğu ilə əlaqədar treninq zamanı bu problemin işıqlandırılması vacibdir. −
elmi cəhətdən əsaslandırılmış, praktikada özünü doğruldan qabaqla- yıcı tədbirlərlə yeniyetmələri bu işdən cəkindirmək; −
situasiyada yaşayan, həmyaşıdlarının təsirinə məruz qalan yeniyet- mələrdə sui-qəsd hallarının artması ilə əlaqədar profilaktik işin ön plana keçməsinə tələbatın artmasını göstərmək. Bu yönümdə aparılan profilaktik iş prinsiplərinin işlənib hazırlanması zamanı keçid yaş dövrünün psixofiziloji özəlliklərini (yeniyetmələrin xüsusi fizioloji, psixoloji və hüquqi vəziyyəti) mütləq nəzərə almaq lazımdır. Əlverişsiz ekoloji şərait, getdikcə artan informasiya axını, təhsilin çətin- ləşməsi və s. emosional streslər yeniyetmənin kamilləşməmiş psixikasının uy- ğunlaşma imkanlarının məhdudlaşmasına və əsəb-psixi fəaliyyətinin pozul-
100 masına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, orqanizm yeniyetməlik dövründə xeyli dəyişikliklərə uğrayır ki, bunlar da bioloji, sosial və psixoloji inkişafa əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. İlk növbədə yeniyetməlik yaş dövründə bioloji baxımdan bədəndə ikinci cinsi əlamətlər inkişaf edir. Bu dövrdə yeniyetmənin düşüncə tərzi dəyişir, sosial baxımdan inkişaf əsasən iki istiqamətdə - a) valideyn himayəsindən azad olmaq və b) öz yaşıdları ilə yeni münasibətlər qurmaqla gedir. Bu dövrdə özünüdərkin inkişafı davam edir - etik və əxlaqi kateqoriyalar, özünəməxsus psixoloji cəhətlər və sərbəstlik, öz yaşıdları ilə qruplaşmaq və s. kimi reaksiya lar formalaşmağa başlayır. Yeniyetmələrin belə qruplaşma reak- siyasını profilaktik məqsədlə “yeniyetmə-yeniyetmə” qarşılıqlı müsbət təsiri kimi istifadə etmək olar. Bu uşaqlarla psixoloji iş zamanı aktiv dərketmə üsullarından (müxtəlif əyani vasitələr, oyunlar, kiçik qruplarda iş, simulyant davranışlı oyunlarla zərərli maddələrin mənfi təsirini təlqin etmək) istifadə etmək lazımdır. Uşaq və yeniyetmələrdə yaş özəlliklərini, psixi proseslərin inkişaf qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq, onlarla aparılan məsləhətin forması, maarifləndirmə, korreksiya və profilaktik iş xüsusi uyğunlaşdırılmış, milli- etnik və regional inkişaf tələblərinə cavab verən səviyyədə aparılmalıdır. Təlim prosesində məruzə və ya mühazirə tipli verilən informasiya bu yaşda olan uşaqlar tərəfindən çətin mənimsənilir. Bu isə məruzə zamanı yeni- yetmənin passiv olub, ancaq dinləmə imkanları ilə izah olunur. Audio-vizual və əyani vasitələrlə verilən informasiya daha yaxşı dərk olunur. Çünki bu zaman bir neçə analizator sistem bu informasiyanın qavranılıb, dərk olunmasında iştirak edir. Təlim zamanı həmçinin iştirakçılarda qulaq asmaq, ümumiləşdirmək, çıxış yolu tapmaq, vərdişlər aşılamaq, tam sağaltmaq, keyfiyyətli xidmət göstərmək kimi əlamətlər tərbiyə olunur. Yeniyetmələrlə diaqnostik iş dedikdə, klinik söhbət, psixoloji müşahidə, müəyyən psixoloji testlər əsasında psixi sağlamlıq səviyyəsinin və risk qrupl
arının aşkar edilməsi nəzərdə tutulur. Bu isə yeniyetmələrə göstərilən tibbi və tibbi-psixoloji xidmətin əsasını təşkil edir. Korreksiya işi dedikdə üzə çıxan müəyyən dərəcəli əyintilərin, pozun- tuların psixoterapevtik metodlarla (rollu oyunlarla, problem situsiyalarda alter- nativ davranış təlqin etməklə və s. üsullarla), treninqlərlə aradan qaldırılması nəzərdə tutulur. Profilaktik iş çərçivəsində mütəxəssis maarifləndirmə və sağlam həyat tərzini təbliğ etmə sahəsində fəaliyyətini yeniyetmələr üçün davam etdirmə- lidir. Yeniyetmələr üçün nəzərdə tutulan belə treninqlər 30-40 dəqiqə ərzində aparılmalıdır. Bu zaman treninqdə yeniyetmə çətin həyat şəraitini duyur, ondan azad olmanın çətinlik səviyyəsini öz çiyinlərində hiss edir, pis vərdişlərə alu- dəçilikdən uzaqlaşıb cəmiyyətdə qəbul olunmuş norma və qaydalar çərçivə- sində fəaliyyətin vacibliyini əyani görür.
101 Yeniyetmələrlə psixoprofilaktik və psixodiaqnostik işin təşkilini təkmil- ləşdirmək, həmçinin asudə vaxtlarını səmərəli keçirərək maariflənmə işinə cəlb etmək məqsədilə gənclərin xüsusi psixoloji qurumunun (məsələn, «dostluq klubu» və ya «dostluq klinikası» adı altında) yaradılması məqsədəuyğundur. Bu qurumun işi müəyyən prinsiplər əsasında olmalıdır: -
yeniyetmələrin sağlamlığına təsir edən endogen və ekzogen amillərlə bağlı maarifləndirmə işi təşkil etməlidir; -
korreksiya və bərpaedici xidmətlər göstərməlidir (məsələn, «yeni- yetmə klubu», «dostluq klinikası» adlı qurumlar yaratmaq); -
sional qidalanma, fiziki hazırlıq, əmək gigiyenası, addiktiv davra- nışdan çəkindirmə, psixoloji yardım şəklində stresslərin aradan qal- dırılması, autotreninqlərin təşkili, ailədə və məktəbdə qarşılıqlı müna- sibətlərin tənzimlənməsi, intellektin və şəxsiyyətin formalaşması, maraq klublarında problemlərin həlli yollarının axtarılması, tibbi psixoloji diaqnostika, təhlükəsiz və sağlam həyat tərzi vasitəsilə gələcək nəslin tərbiyəsinə yüksək səviyyədə nail olunmalıdır. Zərərli maddələrdən sui-istifadə edən yeniyetmələrlə aparılan psixotera- piya, psixokorreksiya və psixoprofilaktika işinin ümumi səciyyəsindən öncə onların adətən qəbul etdiyi bu maddələrin təsnifatına baxaq. İstənilən narkotik maddə potensial zəhər olub, əlilliyə və ya ölümə səbəb ola bilər. İlk zərərli mad
dələr daha asan əldə olunan və tez-tez qəbul edilənlər olub, belə təsnif edilir:
•
Alkoqol •
Marixuana •
İnqalyantlar •
Sakit ləşdiricilər •
Oyadıcılar •
Ağrıkəsicilər •
Hallüsinogenlər Yeniyet
mələrlə iş zamanı ilk dörd növ maddələrə diqqət etmək məslə- hətdir (alkoqol, marixuana, inqalyantlar, sakitləşdirici maddələr). İş zamanı bu maddələr haqqında informasiya yeniyetməni qorxutma, mühafizə və ya hər hansı statistik rəqəmləri göstərmək kimi verilməməlidir. Sadəcə olaraq, narkotikin orqanizmə, mənfi təsiri, şüurun dəyişməsi, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin pozulması və ümumi həyat şəraitinə pis təsiri kimi göst ərilməlidir. Yeniyetməlik dövründə uşaqlar artıq öz gələcək həyatlarını mücərrəd şəkildə planlaşdırırlar. Daha mürəkkəb ideyalar formalaşır. Beləliklə, gələcək haqqında ideyalar formalaşır və düz yol tapmaq vərdişinin vacibliyini anlayır- lar. Bu
narkomanlığın profilaktikasında mühüm yer tutur.
102 Zərərli maddələrə alüdəçiliyə qarşı profilaktik proqram hazırlanmalıdır və burada işlədilən materiallara aşağıdakılar aid edilməlidir: 1.
maddələrdən istifadənin əleyhinə əhval-ruhiyyəni gücləndirmək məqsədi daşıyan aydın məlumatlar. 2.
ifadə edənlərin aqibəti haqqında aydın məlumat. 3.
Narkotik maddə və tütünün vərdiş yaratmasını əks etdirən infor- masiya. 4.
Reklamçıların öz məhsullarını satmaq üçün insanlara təsir etmək məqsədilə istifadə etdikləri üsullar haqqında əhalinin maariflən- dirilməsi. 5.
Müasir və elmi cəhətdən əsaslandırılmış məlumat. 6.
mələrin yaşına, maraqlarına və ehtiyaclarına uyğun infor- masiya. Profilaktika məqsədilə məlumatlar yeniyetmələrə aludəçilik- dən əvvəl təqdim edilməli və öyrədilməlidir. 7.
İlk növbədə yeniyetmələrlə işləməyi bacarmaq lazımdır. Yeniyetmələrlə bağlı aparılan bu işin məqsədi onun fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən etməkdir. Bura daxildir: 1. Spirtli içkilərdən, narkotiklərdən və digər bihuşedici maddələrdən is- tifadədən irəli gələn zərərin gigiyenik və əxlaqi aspektlərinin yeniyet- mələrə nümayişi və açıqlanması. İçki içməmək vərdişlərinin hazırlan- ması və möhkəmləndirilməsi. 2. Yuxarıda qeyd edilən maddələrin qəbulu vərdişinin yaranma səbəblərinin aydınlaşdırılması, alkoqolizm, narkomaniya və toksiko- maniyanın bir xəstəlik kimi mahiyyətinin, onların meydana gəlmə- sinin açılması. Alkoqolizm, narkomaniya və toksikomaniyanın mənəvi etik və psi- xomatik nəticələrinin səciyyəsi. Yeniyet mələrlə iş həm qrup tərkibində (qrup psixoterapiyası), həm də fərdi (fərdi psixoterapiya) aparılmalıdır. Qrup psixote rapiyası üsulu ilə aparılan iş Qrup t
ərkibinə 6-10 yeniyetmə daxil etməklə psixoterapiyanı aparmaq məqsədəuyğundur. Psixoterapiya seansında yeniyetmələrə öz fikrini demək imkanı verilməlidir və bu zaman söhbətlər məhdudlaşdırılmır. Aparılan söhbə- tin ümumi tonu mülayim olmalıdır. Yeniyetməni dinləmək, fasilədən istifadə edərək söhbətin gedişini istiqamətləndirmək vacibdir. Söhbətlər diskussiya xa- rakteri daşımalıdır və onların gedişində aşağıdakı məsələlər müzakirə edil- məlidir: - yeniyet məlik dövrünün psixofizioloji özəllikləri; - alkoqol və narkotiklərin tək-tək hallarda və dəfələrlə qəbulunun orqanizmə mənfi təsiri; - alkoqol və narkotiklərin sistematik qəbulunun orqanizmə mənfi təsiri;
103
- alkoqol, narkot iklər və təhsil; - alkoqol, narkot iklər və ailə; - alkoqol, narkot iklər və asudə vaxt. Diskussiya üçün model şəklində “güzgü prinsipi”ndən istifadə oluna bilər. Bu prinsip ondan ibarətdir ki, yeniyetmələrə alkoqolizm, yaxud narko- maniya problemi olan xəstələrdən birinin xəstəlik tarixçəsi danışılır və qrup üzvlərinə bir sıra məsələlərə dair – hərəkətlərin qiymətləndirilməsi, situasiya- dan özünəməxsus çıxış yolunun təklif edilməsi və s. öz fikirlərini bildirmək t əklif olunur. Sonra hər birinə (növbə ilə) analoji yolla öz tərcümeyi-halını danışmaq, çətinlikləri ilə bölüşmək təklif olunur, digərləri isə (növbə ilə) analoji situasiyada nə cür hərəkət etmələri haqqında öz fikirlərini bildirirlər. Növbəti qrup
məşğələlər yeniyetmələri düşündürən, o cümlədən “qadağan olunmuş” mövzular ətrafında diskussiyalar şəklində aparılır. Məsələn, mövcud alkoqol əleyhinə və narkomaniya əleyhinə qanunların əhəmiyyəti, alkoqolizm, narkomaniya və toksikomaniyanın yayılma səbəbləri, onların qarşısının alınmasının mümkün yolları, eləcə də valideynlərlə müna- sibət, gələcək perspektivlər müzakirə edilir. Qrup
psixoterapiyası zamanı “rollu oyunlar” metodundan istifadə olunur. Bu zaman qrup üzvləri gələcəkdə rastlaşacaqları situasiyaları oynayırlar. Onlardan hər biri bu və ya digər situasiyada mövcud olan rolları aralarında bölüşdürərək oynayıb, müxtəlif davranış reaksiyaları nümayiş etdirirlər. Sonra qrup həmin situasiyanın müzakirəsinə keçir. Bu yolla keçmişdə birlikdə sui- ist ifadə ilə məşğul olduqları tanışları, ata və ana, təhsil, yaxud iş yoldaşları ilə görüşlərində dialoqlarını improvizasiya edərək oynaya bilərlər. Belə psixote- rapiya
seansı nəticəsində hər bir qrup üzvü bu və ya digər situasiyada düzgün davranış reaksiyalarını görə bilirlər. Yeniyetmələrlə aparılan fərdi psixoterapiyanın xüsusiyyətləri Yeniyet
mələrlə alkoqolizm və narkomaniya əleyhinə aparılan profilaktik iş spirtli içkilərə, narkotiklərə mənfi münasibətin, bu maddələrin qəbuluna qarşı yönəlmiş motivasiyanın yaradılmasından ibarət olmalıdır. Bu məqsədlə yeniyet
mələri bir neçə qrupa ayırmaq məqsədəuyğundur. 1. Alkoqolizm və narkomaniyaya neqativ münasibətli yeniyetmələr; 2. Alkoqol və narkotik maddələrə qeyri-müəyyən münasibətli yeni- yet
mələr; 3. Spirtli içkilər və digər bihuşedici maddələrin qəbulu situasiyasına pozitiv
münasibətli yeniyetmələr; 4. Alkoqolizm və narkomaniyaya passiv aludə olan yeniyetmələr; 5. Alkoqol və bəzi bihuşedici maddələrdən istifadəyə pozitiv müna- sibətli yeniyetmələr; 6. Alkoqol və narkotik maddələrdən təsadüfi (epizodik) istifadə edən yeniyet mələr.
104
Bu qrupların hər birini səciyyələndirək: 1. Psixot erapiyanın əsas vəzifəsi birinci qrupa aid olan yeniyetmələrdə içki
içməməklə bağlı vərdişləri daha da möhkəmləndirmək və dərin- ləşdirməkdir. Alkoqolizm və narkomaniyanın neqativ nəticələri haqqında faktlar dəqiq və inandırıcı şəkildə şərh olunmalıdır. Bu za- man yeniyet mələrin anatomiya, fiziologiya və digər məktəb proqramı fənləri üzrə bilikləri nəzərə alınmalıdır. Mövcud sosial pozitiv tələbat daha da gücləndirilməlidir, (təhsilə, ixtisasa yiyələnməyə və idmana yönəltmə) və onların alkoqol və narkotik maddə istifadəsi ilə bir araya
sığmaması haqqında rəy formalaşdırmaq. 2.
İkinci qrupda – psixoterapiya və korreksiya prosesində spirtli içki- lərdən istifadə situasiyasına, ümumiyyətlə içki içən adama nifrət me- xanizmi yaradılmalı və möhkəmləndirilməlidir, narkotik maddələrin hətta bir dəfə qəbul edilməsinin neqativ nəticələrinə diqqət yönəldil- məlidir. Bu zaman alkoqol və narkotik maddələrin zərəri haqqında birt ərəfli formal müddəalardan uzaq durmaq lazımdır. Belə ki, təcrü- bə göstərir ki, yeniyetmələr özlərinin psixoloji özəllikləri hesabına bu cür
informasiyanı özünə aid edə bilmir və qəbul etmir. Ona görə də, müəyyən müddət sonra yadından çıxarır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu yeniyet mələrdə alkoqol və bəzi narkotik maddələrdən istifadə mərasiminə pozitiv münasibət əksər halda içki içən kampaniyanın ( şən, ətrafdakıların yüksək əhval-ruhiyyəsi, təntənəli bayram şəraiti və s.) spesifik mikromühiti ilə, yeniyetmənin ətrafında onun üçün subyektiv əhəmiyyətli pronarkoman, narkotik maddə qəbulunun neqativ
nəticələrini anlamayan şəxslərin olması ilə şərtlənir. Bu korreksiya tipli t əsirin nəticəsində spirtli içkilərin qəbulunun formala- rına, narkotiklərdən istifadənin neqativ nəticələrinin açıqlanmasına və ona münasibət yaradılmasına diqqət edilir. 3. Bu qrupda olan yeniyet mələrə izah edilməlidir ki, spirtli içkilər və digər bihuşedici maddələrin hətta, minimal miqdarı belə yeniyetmə- nin
zəif psixikasına məhvedici təsir göstərir, patoloji asılılıq yaranma- sına gətirib çıxarır. Yeniyetməyə alkoqolun qəbulu mərasiminin səhv davranış olduğunu anlatmaq lazımdır. Həmçinin alkoqola pozitiv münasibət mexanizminin ya ünsiyyətin, ya da alkoqol və bihuşedici maddələrin eyforik təsiri ilə möhkəmlənməsi açıqlanmalıdır. Psixo- terapiya zamanı təsir alkoqol və narkotiksiz davranış formalarına pozitiv
münasibətin möhkəmləndirilməsinə yönəldilməlidir. Çox va- cibdir ki, yeniyet mənin yaxın ətrafında olanların da davranış və rəftarında alkoqola mənfi və tənqidi münasibət olsun. 4. Bu qrupda psixoterapiya zamanı təsir, ilk növbədə, davranışın al- koqolsuz formalarına neqativ münasibətin hazırlanmasına, “kampa- niya xati rinə” narkotik maddələrin qəbuluna yönəldilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, alkoqol, yaxud bihuşedici maddələrin istifadəsi 105
zamanı bu subyektlərin çoxunda psixi (əhval-ruhiyyənin aşağı düş- məsi, hipersomniya, psixi diskomfort və s.) və somatik (ürək dö- yüntüsü, baş ağrısı, dispeptik pozuntu və s.) sağlamlığın müxtəlif əlavə təzahürlərinə rast gəlinir. Korreksiya zamanı yeniyetmədə alkoqol
və narkotik maddələrdən istifadənin sağlamlıqda mənfi iz qoy
ması, yəni beyin və daxili orqanların toksiki zədələnmələrini doğurması, bu maddələrə təhlükəli aludəçiliyə gətirib çıxarması kimi fikirləri qabartmaq vacibdir. Əksər hallarda bu qrupa aid yeniyet- mələrə təlqin, konformluq kimi cəhətlər xasdır və onlar ətrafdakılarla əlaqə yaratmaqda çətinlik çəkirlər. Alkoqol və narkotik maddələrinin ist
ifadəsi nəticəsində həmyaşıdları qrupu ilə münasibət onlar üçün özünəməxsus “katalizator” şəklində çıxış edir. Korreksiya işi dav- ranışın adekvat formalarının yaradılmasına, kommunikasiya məkanı- nın qurulmasına, pozitiv sosial yönümün stimullaşdırılmasına köklən- məlidir. Öz davranışına və yaxın ətrafındakı həmyaşıdlarının davranı- şına adekvat münasibətin formalaşması daha çox vacibdir. 5. Bu qrupda korreksiya işinin əsas vəzifəsi yeniyetmələrdə içki içmə- mək təyinatını hazırlamaq, dərinləşdirmək və möhkəmləndirməklə sağlam həyat tərzinə istiqamətləndirməkdir. Bu işin özünəməxsus öz əllikləri olsa da əvvəlki qruplarda aparılan korreksiya işinin ele- ment lərini də öz tərkibinə daxil edir. Ümumilikdə, bu onunla bağlıdır ki, beşinci qrupa aid yeniyetmələrdə alkoqol və narkotik maddələrə pozitiv yanaşma kimi, onlardan istifadəyə də belə münasibət vardır. Psixoterapiya və korreksiya işi aşağıdakı vəzifələrə yönəlməlidir: – alkoqol və narkotik maddələrdən istifadəyə sövq edən tipik sit uasiyaların təhlili; – müəyyən şəraitdə özündə içkinin qəbulu “arzusunun” dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi; – əsas etibarilə ünsiyyətin alkoqolsuz, narkotiksiz forma və qayda- larının hazırlanması; Burada içki qəbulu “istəyi”nin yaranmasına sövq edən spesifik situasi- yaların özəlliklərini müzakirə etmək məqsədəuyğundur. Bütün cəhdlər alkoqol və narkotik asılılığı müşayiət edən anozoqnoziyanın (anlamama, özündə alkoqol
və digər bihuşedici maddələrə aludəçiliyi qiymətləndirməmə) qarşısı- nın alınmasına yönəlməlidir. Bu zaman birbaşa mənəvi tənbehedici qiymətlərə yol vermək olmaz. Psixokorreksiya işi yeniyetmələrin həmyaşıdlarının referent qrupu ilə birləşmə meylini nəzərə almaqla vasitəli aparılmalıdır. Vasitəli yolla addiktiv davranışa meylli ideala çevrilmiş tanışlar ifşa edilməlidir. Alkoqol və narkot iklərə düzgün (mənfi) münasibət yaradılmalıdır. 6. Bu yeniyet mələrlə aparılan psixokorreksiya işinin strukturu ilə beşinci qrup üzvləri arasında aparılan işdə eynilik vardır. Lakin burada rassional (oyun, diskussiya psixot erapiyası, suqqestiv metodlar) təsirdən istifadə etmək daha məqsədəuyğundur.
106 Yeniyetmələrlə aparılan psixoloji iş paralel şəkildə üç istiqamətdə aparılmalıdır: – özünə, öz davranışına, ətrafdakılara münasibətə dair şəxsi mövqenin axt arılması və hazırlanması; – dəyərlərin qiymətləndirilməsi, bihuşedici maddələrin istifadəsindən t əhsil, iş, digər sosial pozitiv yönəliş və tələblərə keçmənin bütün mümkün üsulların, fəaliyyət göstərən adekvat mövqenin axtarışı; – korreksiya zamanı konstruktiv şəxsi keyfiyyətlərin – iş qabiliyyəti, düzgün özünüqiymətləndirmə, streslərə psixoloji davamlılığın formalaşması və möhkəmlənməsi aparılır. Yeniyetmələrlə söhbət zamanı bihuşedici maddələrə, pozitiv
münasibətə gətirib çıxaran daha tipik situasiya və vəziyyətlərin yaradılması, bu cür situasiyanın öhdəsindən gəlməyin qaydalarını yaratmaq məqsədəuyğundur. Yeniyet
mənin öz vəziyyətini dərk etdikdən sonra onun “sosial rol”unun və şəxsi mövqeyinin düzgün başa düşməsi yollarını hazırlamaq lazımdır. Gələcəkdə qaydaların korreksiyası zamanı möhkəm, düzgün özünüqiymətlən- dirmə, alkoqol və narkotik maddələrin qəbulundan imtina ilə bağlı ətraf mühitə münasibətdə xüsusi mövqe fomalaşdırmaq tövsiyə edilir.
Psixoterapiya və psixokorreksiya işi yeniyetmələrin zərərli maddələrdən sui-
istifadəsinə qarşı vərdişlərin formalaşması məqsədi daşıdığından bu zaman onların səciyyəvi xarakter əlamətlərini də nəzərə almaq vacibdir. Fəal yeniyetmə – Ünsiyyətə qeyri-seçici olduğundan adətən onunla əla- qə yaratmaq heç bir çətinlik doğurmur. Əgər lap əvvəldən o, özünə qarşı xoş münasibət hiss edirsə, bu əlaqəni yaratmaq daha asan olur. Söhbət zamanı onunla
münasibətdə rəsmiyyətdən uzaq olmaq lazımdır. Əgər bu yeniyetmə psixoloqda müst əqillik, azad şəxsiyyət görürsə, ona daha tez inanır və öyrəşir. Bu yeniyet mənin addiktiv davranışdan uzaqlaşdırmanın perspektivli yolla- rından biri həyatın onun üçün az məlum, yaxud yeni məlum tərəflərinə onda marağın oyadılmasıdır. Ən yaxşı yol onunla ünsiyyət zamanı mümkün yaxın perspekt
ivlərə istinad etməkdir. Emosional qeyri-sabit yeniyet mə – Əgər elə ilk əlaqədən özünə qarşı hüsn-
rəğbət hiss edərsə o, psixoterapiyanın aparılması üçün daha əlverişli obyekt ola bilər. O, bunu qorumağa çalışacaq və gələcəkdə öz təşəbbüsü ilə məsləhət, kömək üçün müraciət edəcək. Bu yeniyetməyə əlverişsiz şəraitdə həyatın işıqlı tərəflərini tapmağı öyrətmək lazımdır. Emosional bağlılıq onun üçün daha vacibdir və onu addiktiv davranışdan saxlamağa qabildir.
maraq hiss edərsə, onunla əlaqə yaratmaq asandır. Lakin onda olan şəxsiyyətin pozitiv t ərəfini, qabiliyyət və real nailiyyətlərini rəğbətləndirmək lazımdır. Çalışmaq lazmdır ki, yeniyetmə nümayiş etdirdiyi mənfi tərəflərini özü görsün.
107
Bunun qarşısının alınması üçün, başqaları haqqında söhbətləri gücləndirmək t əklif olunur. Tez t əsirlənən yeniyetmə – Bu yeniyetmə ilə söhbət tələsmədən aparıl- malıdır. Əvvəl müzakirəyə onun müsbət keyfiyyətləri – səliqəliliyi, nizam- intizama məhəbbəti, ehtiyatlılığı qoyulur. Hətta addiktiv davranış zamanı yeniyet mədə bu keyfiyyətlər əvvəlki kimi qalır. Sonra nəzakətli şəkildə onun şəxsiyyətinin mənfi keyfiyyətlərinin və davranışının pozulmalarının müza- kirəsinə keçilir. Əgər yeniyetmə ilə etibarlı əlaqə yaranarsa, o, özünü səbirsiz, əsəbi, qaşqabaqlı-darıxdırıcı tutmağa meylliliyini etiraf edir. Misallarla gös- t ərmək lazımdır ki, xarakterin bu cizgiləri hansı zərəri vura bilər. Çalışmaq lazımdır ki, o, özünü əsəbləşdirici situasiyalardan uzaqlaşmağa, sevdiyi məş- ğuliyyət və əyləncələrdə təsəlli axtarmağa öyrətsin, pis əhval-ruhiyyəni bihuşedici maddələrlə öldürməyə çalışmasın.
çətindir. Söhbət zamanı soyuqluğun aradan qalxması əlaməti – yeniyetmə müst əqil danışmağa başlayan zamandır. Onun dedikləri gözlənilməz və qeyri- adi ola bilər, lakin onu dayandırmaq lazım deyil. Onun üçün əyləncə olan hobbi, bə’zən qeyri-adidir, lakin addiktiv davranışa mane olan böyük amil ola bilər ki, bunu da korreksiya zamanı nəzərə almaq lazımdır. Qeyri-sabit yeniyet mə – Bu tip yeniyetmə ilə fərdi söhbətlər adətən az effektlidir. Söhbət prosesində onlar biganə yanaşdıqları istənilən mülahizələrlə razılaşa bilər. Yalnız ciddi töhmətlərin real təhlükəsi onu sui-istifadədən saxlaya bilər. Ona görə bu yeniyetmə narkotiklər siyahısına daxil olan, sui- ist ifadəsi zərərli hesab edilən bihuşedici maddələrdən qaça bilir. Korreksiya t ədbirləri keçirilən zaman yeniyetmənin diqqətini bu məsələlər üzərində cəmləmək lazımdır. Bütün xarakter t ipləri ilə söhbətlərin məqsədi yeniyetmələri bihuşedici maddələrin qəbulu ilə gələcəklərinin perspektivsizliyini anlamasıdır. Bu zaman vurğunu şəxsiyyətin pozitiv tərəflərinə – əyləncə, bağlılıq, sosial-pozitiv cəhdlərə istinad etmək lazımdır. Yeniyetmələrə bihuşedici maddələrdən sui- ist ifadənin təhlükəli çətinlikləri haqqında məlumat verilməlidir (xroniki psixoz, impotensiya, bəzi toksikomaniyalarda kəmağıllılıq təhlükəsi, inyeksiya zamanı QİÇS-ə yoluxma təhlükəsi və s.).
Yeniyet
mələrin valideynlərinin onlar arasında keçirilən alkoqolizm və narkomaniya əleyhinə işə qoşulması eyni zamanda onların öz arasında pro- filaktik iş formasıdır. Valideynlərlə iş ilkin və giriş söhbəti ilə başlayır. Belə söhbət yeniyetmənin fiziki və psixi inkişaf tarixçəsinin aydınlaşması məqsədini daşıyır. Valideynlərlə yaradılmış əlaqə zamanı və etibarın müəyyən həddində evdəki vəziyyət, ailə münasibətinin özəllikləri aşkarlanır. Alkoqol və narkotik maddələrdən istifadəyə meylli yeniyetmələrə təsirin daha effektli olması üçün
108 ailə psixoterapiyası prosesinə daha çox sayda ailə üzvlərinin qoşulması arzu olunur. «Valideyn – yeniyet mə» münasibətində qarşılıqlı davranış çox va- cibdir.
Valideynlər tərəfindən yeniyetmənin həyəcanının səbəb və məqsədinin başa düşülməməsi onlar arasında etibarlı münasibətlərin olmamasına gətirib çıxarır. Bu daha çox yeniyetməlik dövründə özünü büruzə verir və özünün ifadə tələbatı daha çox aktual olur. Yeniyetmənin davranışını müəyyən edən aparıcı yönəlişlərdən biri valideynlərdən emansipasiya tendensiyasıdır. Vali- deynlərə izah etmək lazımdır ki, bu dövrdə yeniyetmənin ailə ilə kifayət qədər möhkəm əlaqəsinin olmaması, valideynlərin onları başa düşməməsi və onlara arxa,
kömək olmaması yeniyetmənin davranışının sosial normalar çərçivə- sindən kənara çıxmasına səbəb olur. Toksiki maddələrdən sui-istifadəyə meyillilik yeniyetmələrin valideynləri ilə psixokorreksiya işində mühüm an olub, onların aparılmasına təkanverici qüvvədir. Yeniyetmə haqqında valideynin fikrini aydıınlaşdırmaq, yeniyetməyə real xas olan, o cümlədən valileynlər tərəfindən ona aid edilən davranış və əlamətləri ayırmaq lazımdır. Valideynlərlə söhbət zamanı yeniyetmələrin bu və ya
digər müsbət xüsusiyyətlərini vurğulamaq məsləhət görülür. Valideyn-yeniyet mə qarşılıqlı münasibətinin emosional aspekti onların yeniyetməni qəbul etməməsi kimi özünü büruzə verə bilər. Belə hallarda əsas diqqət yeniyetmənin müəyyən keyfiyyət və xüsusiyyətlərinin, valideynləri narahat
edən adət və meyllərini dəyişməsinə ayrılmalıdır. Bu yalnız yeniyetmə ilə valideyn arasında müəyyən əlaqə və etibar olan zaman mümkündür ki, nə- ticədə uşağın müəyyən xüsusiyyətləri aydın olacaq. Tərbiyə prosesinin eqo- sentrik ist iqamətli vəziyyətində, uşağa “mən” anlayışını, valideynlərə isə yeni- yet
mələrin təhsil, yaxud əmək kollektivində rastlaşdıqları çətinlikləri xatır- latmaq
məsləhət görülür. Valideynlərə göstərilir ki, yeniyetmələrin aid olduq- ları kollektivdə özlərinə qarşı xüsusi, xoş münasibətin olması ümidi əsas- sızdırsa, onda qarşılıqlı münasibətlərin qurulması və özünü realizə etmək im kanları mürəkkəbləşə bilər. Hər bir yeniyetməyə eləcə də hər bir ailə üzvünə yanaşma dəqiq və fərdi olmalıdır. Bununla belə, valideyn davranışının növbəti t iplərini ayırmaq olar. 1. Yeniyet mə bütün ailənin diqqət mərkəzində olur, onun ehtiyac və arzularını tam şəkildə yerinə yetirməyə çalışır. Lakin elə bununla da tərbiyəvi t əsir prosesi bitir. Belə vəziyyət azməsuliyyətli ailələr üçün səciyyəvidir. Bu valideynlərlə işləyərkən onlara evdə ailə üzvlərinə münasibətdə öz vəzifələrinə məsuliyyət hissini yüksəltmək tövsiyə olunur. Sonra onların öz hərəkətlərinə, t əhsil və işlərinə cavabdehlik hissi yüksəlir. 2. Validyen-yeniyet mə arasında avtonom qarşılıqlı münasibət zamanı özbaşınalıq müşahidə olunur. Yeniyetmə özbaşına qalır, valideyn onunla ma- raqlanmır, ona nəzarət etmir. Belə valideynlərlə fərdi işdə yeniyetmələrin im- kanlarına, qabiliyyətinə, şəxsiyyətinə marağın yüksəldilməsi məqsədəuy- ğundur. Valideynlər şəxsiyyətin özünü müəyyənetmə probleminin həlli zamanı
109
yeniyet mənin yaşadığı çətinlikləri ona göstərməli, tələbatlarının məsləhətçi və böyüklərin köməyilə ödəniləcəyinə inanmalıdır. Bütün
valideynlərə yeniyetməlik dövrünün psixofizioloji özəllikləri haq- qında məlumat verilir, addiktiv davranışa şərait yaradan amillər aşkarlanır, al- koqolizm, narkomaniya v ə toksikomaniyanın ilk klinik təzahürləri haqqında danışılır. Ailə üzvləri arasında emosional mənəvi soyuqluq, konfliktin yüksək səviyyəsi, tərbiyənin anomal formaları (hipoqayğı, hiperqayğı, hiperproteksiya və s.) yeniyetmənin şəxsiyyətinin formalaşmasına mane olan, motiv və tələ- bat
ların formalaşmasında anomaliyalara gətirib çıxaran hallar onlara çatdırılır. Qeyd et
mək lazımdır ki, uşaq və yeniyetmələrin yanında alkoqol qəbulu prosesi onlara neqativ t əsir göstərir. Nəticədə onlarda davranışın məqbul sosial forması kimi alkoqol qəbuluna müsbət münasibət yaranmasına şərait yaranır. Həmçinin aydın olur ki, yeniyetməlik dövründə alkoqolizm və narkomaniya qorxulu xarakter daşıyır, yeniyetmələrin şəxsiyyətinin tez tənəzzülünə gətirib çıxarır. Valideynlərə yeniyetmələrin yaradıcılıq qabiliyyətlərini və ağıllı məşğuliyyətlərini situmallaşdırmaq məsləhət görülür. Addiktiv davranışa meylli yeniyetmələrin valideynləri ilə psixoterapiya və psixokorreksiya işi xüsusi diqqətəlayiqdir. Yeniyetmələrin çatışmazlıqları haq qında valideynlərin xəbərdar olmasında ehtiyatlı olmaq lazımdır. Onlara maksimum qayğı və diqqət göstərməli, heç bir halda kobud töhmət və tənbeh ölçülərindən istifadə etməməlidirlər. Valideynlərlə birlikdə ailədə qarşılıqlı münasibətlərin bütün sistemini təhlil etmək və qiymətləndirmək, yeniyetmə haqqında valideynlərdə adekvat təəssürat yaratmaq, onlarla real qarşılıqlı münasibəti düzgün qiymətləndirmək lazımdır. Yeniyet mələrin oxuduğu tədris müəssisəsinin müəllimlərinin alkoqolizm və narkomaniya əleyhinə aparılan psixoprofilaktik işə qoşulması zamanı daha yüksək nəticələr əldə olunur. Bu məqsədlə müəllimlər arasında yeniyetməlik dövrünün psixofizioloji öz əllikləri haqqında məlumat, inkişaf etməkdə olan orqanizmə alkoqol və narkotik maddələrin psixofarmakoloji təsiri, addiktiv davranışın formalaşması, yeniyetmələrdə alkoqolizm və narkomaniyanın ilkin yaranma əlamətləri haqqında məzmunlu, izahlı dərslər aparılması məqsə- dəuyğundur. Məşğələlərin planlaşdırılıması və keçirilməsi zamanı onları regionun yeniyet mələrdə addiktiv davranışın formalaşmasına təsir göstərən etnomədəni öz əllikləri ilə tanış etmək lazımdır. Müəllim hər bir şagirdə fərdi münasibət bəsləməlidir. Belə ki, əgər yeniyetmədə özünüqiymətləndirmə aşağı düşərsə, özünə inamsızlıq yaranarsa, ailədə gərgin psixoloji vəziyyət meydana gələrsə yeniyet mənin təhsildəki müvəffəqiyyətləri rəğbətlə deyilməli, adekvat özünü- qiymətləndirmənin inkişafı stimullaşdırılmalı, onun şəxsiyyətinin müsbət t ərəfləri vurğulanmalıdır. Özünüqiymətləndirməsi zəif yeniyetmələrə daha diqqətlə, fərdi yanaş- maq, həvəsləndirmək, nailiyyətlərini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Bu cür peda- qoji yanaşma əksər hallarda müxtəlif növ emosional – psixoloji gərginliyin, 110
məktəb dezadaptasiyasının yaranmasının və addiktiv davranışın formalaşma- sının qarşısının alınmasında böyük rol oynayır. Müəllimlərin uğursuz ailələrin aşkar edilməsi işinə fəal qoşulmaası, yeniyetmələrə yüksək qayğı ayırması və yeri
gəldikdə isə, psixoloqların onlara müvafiq məsləhətlər verməsı vacibdir. ƏDƏBİYYAT 1.
Şəfiyeva E.İ. Anomal inkişafın psixologiyası. Bakı: ADPU, 2012, 400 s. 2.
Почему подростки начинают выпивать и употреблять наркотики http: // www.narkohelp.ru
3. Психология подросткового и юношеского возраста. 12-е изд. Спб: Питер, 2011.
В статье определены основы психотерапии, психокоррекции и психопрофилакти- ки подростковой наркомании, алкоголизма и токсикомании. Далее в статье раскрывается особенности психокоррекции личностных качеств, групповой и индивидуальной психо- логической работы с подростками злоупотребляющими вредные вещества.
профилактика зависимости от вредных веществ у подростков, психокоррекция личности подростка-алкоголика (наркомана, токсикомана), психопрофилактическая программа злоупотреблений вредными веществами.
The article defines the basis of the psychotherapy, psycho-correction and psycho- prophylaxis of teenage drug addiction, alcoholism and substance abuse. Later, the article dis- closes the features of psychological correction of personal qualities, group and individual psy- chological work with teens abusing harmful substances
tion to harmful substances, psychological correction of the personality of a teenage alcoholic (addict), psychoprophylactic program of abuse of harmful substances
111 Document Outline
Yüklə 365,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|