141
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Sosial-siyasi
elmlər seriyası
2013
UOT 159.9:316.37
HƏRBÇİ FƏALİYYƏTİNDƏ PSİXOLOJİ MÜŞAYİƏTİN
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
E.İ.ŞƏFİYEVA
Bakı Dövlət Universiteti
shafiyeva@ mail.ru
Məqalədə öncə psixoloji müşayiət anlayışı, onun məqsəd və vəzifələri araşdırılır. Hərb-
çi fəaliyyətində psixoloji müşayiətin əsas istiqamətləri sırasında psixoprofilaktika, psixo-
diaqnostika, psixoloji korreksiya, psixoloji
məsləhət, psixoterapiya təhlil edilir, həmçinin
mürəkkəb təlim-döyüş şəraitində psixoloji müşayiət texnologiyası məsələsi araşdırılır.
Açar sözlər: psixoloji müşayiət, psixoloji müşayiətin istiqamətləri, hərbçilərin psixo-
gigiyena
və psixoprofilaktikası, hərbi sistemdə psixodiaqnostikanın, psixoloji korreksiyanın,
psixoloji
məsləhətin, psixoterapiyanın xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti, psixoloji müşayiət
texnologiyası
Psixoloji
müşayiət anlayışı, onun məqsəd və vəzifələri. Psixoloji
müşayiət insana çətinlikdən, mürəkkəb xidməti, təlim-döyüş mühitindən uzaq-
laşmaq yox, şüurlu, məsuliyyətli, müstəqil seçim edib qərar qəbulu imkanları
üçün
şərait yaratmaqdır. Müasir dövrdə informasiya bolluğu şəraitində onları
insanın qavraması, dərk etməsi, tez və düzgün qərar qəbulu prosesi xeyli
çətinləşmişdir. İnsan beyninin imkanları geniş olsa da, onun psixikasının belə
sürətlə və operativ fəaliyyəti üçün müəyyən iş aparılmalı, bilik, bacarıq və
vərdişlər aşılanmalıdır. İstənilən hərbi-əməliyyat tapşırığının icrası hərbçidən
müəyyən emosional gərginlik, məsuliyyət hissi yaranmasını, orqanizmin bütün
gücünün
səfərbərliyini, təhlil, tərkib və ümumiləşdirmə kimi fikri əməliyyat-
ların köməyilə qərar qəbulunu, görüləcək işin icrasını tələb edir. Bu prosesin
səhvsiz, fəsadsız və uğurlu getməsində psixoloq həm məsləhətçi, həm köməkçi,
həm də ekspert kimi hərbçinin yanında olmalıdır. Bu hərbi psixoloji xidmətin
142
vəzifəsidir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, psixoloq hərbçinin əvəzinə
fəaliyyət göstəməlidir.
Etimoloji olaraq «
müşayiət» birgə hərəkət etmə, yardımçı olma, çətin-
likləri dəf etməkdə başqasına köməklik göstərməkdir. İzahlı lügətdə müşayiət
etmək – kiminləsə birgə olmaq, ona yoldaşlıq etmək kimi verilmişdir.
Müşayiət-iki şəxsin görüşü və müəyyən yolu yoldaşlı, birgə keçməsidir.
Deməli, bu anlayış özündə müəyyən məkan və zamanda ümumi yolun: 1) qət
olunması; 2) birgə fəaliyyət və qarşılıqlı təsir; 3) təhlükədən müdafiə və yardım
kimi
halları cəmləyir.
Psixoloji
müşayiət həyatın müxtəlif mərhələlərində çətinlikləri olan hərb-
çilərin gizli daxili ehtiyatlarının, imkanlarının qabiliyyətinin axtarılmasına və
bunlara istinad
etməklə şəxsin özünüdərkinin inkişafına, düzgün qarşılıqlı
münasibətlərinin yaranmasına, ümumilikdə insanın şəxsi resurslarını (imkan-
larını) aktivləşdirməyə xidmət edir (19).
Hər bir konkret halda psixoloji müşayiətin vəzifələri yardım göstərilənin
şəxsiyyətinin xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur.
İnsanın gücünə, şüuruna, qabiliyyətinə və imkanlarına inam və ümumi-
likdə, humanist münasibət çərçivəsində birgə iş psixoloji müşayiətin əsas
prinsipidir.
İnsanın gündəlik real həyatına bağlılıq, prosesuallıq, şəraitin iştirakçıları
arasında xüsusi münasibət psixoloji müşayiətin əsas səciyyəsidir (5, 12).
Beləliklə, hərbçi fəaliyyətində psixoloji xidmətin əsasını təşkil edən
psixoloji
müşayiətin əhəmiyyətini və rolunu belə ümumiləşdirmək olar:
1. Hərbi işlərin bir çox mürəkkəb növlərinə cəlb olunan şəxslər xüsusi
qabiliyyət və xarakter əlamətlərinə malik olmalıdırlar. Onların seçimində psi-
xoloji
müşayiətin bir istiqaməti olan psixodiaqnostikadan istifadə olunmalıdır.
Psixodiaqnostikada mövcud metodikalar (
sorğular, testlər, proyektiv şəxsiyyət
və biblioqrafik metodikalar və s.) vasitəsilə bu seçim aparılmalıdır (1, 2). Hərbi
yönümlü tədris müəssisələrində təhsil alan, ixtisaslaşma və ixtisasartırma
kurslarına cəlb olunan şəxslər bu yolla seçilməlidir.
2. Hərbi fəaliyyət mürəkkəb şəraitdə keçdiyindən hərbçinin psixoloji
müşayiəti onların işinin uğurunu təmin edir. Hərbçi mütəxəssis-psixoloqların
tövsiyələrindən və ya yiyələndikləri müəyyən psixoloji üsullardan istifadə
etdikdə keçirdikləri təlim-döyüş və əməliyyat tədbirləri uğurlu olur (1, 2).
3. Hərbçinin fəaliyyəti bilavasitə insanla ünsiyyətdən ibarət olduğundan
onlar insan
psixologiyasına çox yaxşı bələd olmalıdırlar. İnsan psixologiyasına
müəyyən bələdlik onda xidməti fəaliyyəti dövrü, yəni həyat təcrübəsilə yaranır
və güzəran səviyyəsində ancaq onun həyatda gördüklərinə əsaslandığından
məhdud imkanlara malik olur. Psixoloji müşayiətin aşıladığı bacarıq və
vərdişlər isə elmi-psixoloji biliklərə əsaslandığından bütün həyati situasiyalar-
da
və xidməti fəaliyyət tədbirlərində düzgün istiqamət göstərməyə qadirdir.
Psixoloji
qanunauyğunluqlardan, psixoloji müşayiətin müəyyən istiqamət-
lərindən istifadə etdikdə hərbçinin apardığı tədbirin icrasında uğurlar olur.
143
4. Hərbçi mürəkkəb təlim, döyüş və əməliyyat şəraitində həm keçirdiyi
tədbirlərdən əvvəl, həm müəyyən hadisələr zamanı, həm də tədbirlərdən sonra
ne
cə davranmaları, stresə qarşı davamlı olmaları ilə bağlı mütəxəssis-psi-
xoloq
ların məsləhətlərinə uyğun emosional, ruhi vəziyyətini korreksiya etdikdə
səhvsiz və uğurlu fəaliyyət göstərir (1, 2). Müasir dövrdə hərbçi fəaliyyətində
belə iş mexanizmi günün tələbinə çevrilmişdir və dünyada geniş tətbiq olunur.
5. Hərbçi psixoloji müşayiət vasitəsilə fəaliyyətində olan müəyyən
çətinlikləri, ruhi vəziyyəti ilə bağlı problemləri tez aradan qaldırmağa qadir olur.
Psixoloji
müşayiətin əsas istiqamətləri. Təhsil müddəti kursant şəxsiyyə-
tinin formalaşmasında psixoloji müşayiət 5 istiqamətdə həyata keçirilə bilər:
psixoprofilaktika, psixodiaqnostika, psixoloji korreksiya, psixoloji
məsləhət,
psixoterapiya.
1. Psixoprofilaktika – ruhu qoruma
mənası verir, normal insanlarda psixi
və fiziki gərginlik, kəskin psixi zədə reaksiyaları nəticəsində yaranan sinir-
psixi, psixosomatik
xəstəliklərin yaranmasının qarşısını almağa yönəlmiş
psixoloji
yardımdır. Münaqişələrin tənzimlənməsi, qrupda münasib psixoloji
iqlimin
qorunmasında psixoprofilaktik tədbirlər vacibdir (11).
Psixogigiyena -
şəxsiyyətin psixi xüsusiyyətlərinin inkişafına, həyat və
əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin düzgün
qurulmasına, ətraf aləmin zərərli təsirlərinə qarşı psixikanın müqavimətini
artıran optimal şəraitin yaradılması hesabına insanın psixi sağlamlığının
qorunması tədbirləridir (13).
Psixoprofilaktika
və psixogigiyenanın vəzifələri:
-
xidmət dövrü hərbçilərdə psixi pozuntuların və əsəb-psixi gərginliyin
yaranma
səbəblərini öyrənmək və qabaqlayıcı tədbirlər vasitəsilə qarşısını
almağa yönəlmiş tösiyələr hazırlamaq;
-
hərbçilərdə psixi gərgin halı erkən dövrdə müəyyənləşdirmək;
-
hərbçilərə gərgin, stress vəziyyəti yerindəcə yaşayıb qurtarma ilə bağlı
vərdişlər aşılamaq, səthi psixi pozuntusu olanları ambulator şəraitdə müalicə
etmək və nəzarətdə saxlamaq;
-
əmək və döyüş qabiliyyətini artırmaq üçün fiziki və psixi yükün düzgün
bölünməsi ilə bağlı tövsiyələr hazırlamaq;
-
təhsil dövrü və peşə fəaliyyəti zamanı yüksək psixoemosional gər-
ginliyin
qarşısını almaq;
-
stresdən sonrakı pozuntusu (posttravmatik stress sindromu) olan
hərbçilərin tibbi-psixoloji reabilitasiya və psixoloji korreksiyasını aparmaq;
-
hərbçilərə psixogigiyena və psixoprofilaktikanın onlar üçün aktuallıq
kəsb edən məsələləri ilə bağlı maarifləndirici bilik vermək.
Hərbi sistemdə psixoprofilaktikanın müəyyən meyarlara görə təsnifatı
mövcuddur:
-
tədbirlərin xarakterinə görə - sosial-iqtisadi və tibbi;
-
səviyyələrinə görə – dövlət, ictimai və fərdi;
144
-
gücünə görə – rəhbərlik, tibbi xidmət, psixoloqlar, psixofizioloqlar və
şəxsi heyətlə iş üzrə şöbə tərəfindən aparıla bilər (7).
İlkin psixoprofilaktika insanın orqanizminə və psixi vəziyyətinə, zərərli
təsirləri öyrənməyə və psixi xəstəliklərin qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlər-
dən ibarətdir.
Bu zaman psixi
kanın neqativ təsirlərə, stresslərə müqaviməti artır və
xəstəliklərin qarşısı alınır. Bunun üçün ilk növbədə sosial-iqtisadi və məişət
şəraitinin, istirahətin təşkili, xidməti fəaliyyətin düzgün aparılması kimi
məsələlər həll olunmalıdır.
İkinci psixoprofilaktika artıq müşahidə olunan psixi gərginliyin, davranış
pozuntusunun neqativ
fəsadlarının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərin aparıl-
masıdır. Bu zaman tibbi xidmətin və psixoloqun gücündən istifadə edilməlidir.
Üçüncü psixoprofilaktika
xəstəliklərin xroniki xarakter almasının və
əlilliyin neqativ sosial fəsadlarının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərdən
ibarətdir. Bu işi tibbi xidmətin mütəxəssisləri reallaşdırmalıdır (3).
2. Psixodiaqnostika - (yunanca psycho-ruh, diaqnosticos-
dərk etməyə
qadir, gnoseos–
dərketmə) şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərinin, qiymət-
li
dəyərləri, yönəlişləri, maraqları, motivasiya və emosional-iradi xüsusiy-
yətləri, sinir sisteminin və temperamentin xüsusiyyətləri, psixi proseslərin
inkişaf səviyyəsinin tədqiqi və qiymətləndirilməsidir (6).
Psixodiaqnostikada
istifadə edilən metodlar çox müxtəlifdir. Psixi pro-
ses
lərin (duyğu, qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, təxəyyül, emosional-iradi
pro
seslər) diaqnostikası üçün çoxsaylı metodlar mövcuddur. Sorğu, müxtəlif
test
lər, proyektiv metodlarla şəxsiyyətin tədqiqi metodları psixologiyada geniş
tətbiq olunur. Onlar xidməti fəaliyyəti dövrü hərbçilərin ünsiyyətdə olduqları
şəxslərin psixi proseslərinin inkişaf səviyyəsinin, şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin,
psixi xas
sələrinin müəyyən edilməsi üçün vacibdir (14, 16). Nəticədə hərbidə
əməliyyat tapşırıqlarının icrası zamanı səhvləri minimuma endirmək mümkün-
dür.
Belə psixodiaqnostik işin aparılması mütəxəssis psixoloqun funksiyasıdır.
Belə psixodiaqnostik çəkiyə malik üsüllardan biri müşahidə zamanı insanın
bədən dili və ya zahiri əlamətlərinə görə şəxsin fərdi xüsusiyyətlərinin təyini-
dir. Psixoloqlar
ın tez tez təkrarlamağı sevdikləri bir fikir var: kimin necə bir
adam oldu
ğunu bilmək istəyirsənsə, onun üzünə (üz qırışlarına, qaşlarına, göz-
lərinə, burnuna, ağzına, dodaqlarına, qulaqlarına, gülüşünə) diqqətlə bax.
3. Psixoloji korreksiya - (yunanca psycho-ruh,
latınca corrigo-düzəltmək,
yönəltmək) psixikanın bu və ya digər sahələrinə məqsədyönlü psixoloji təsirdir.
Psixokorreksiya
zamanı fərdin hərtərəfli fəaliyyət və inkişafını təmin etmək
məqsədilə onun psixikasının göstəricilərinin normal həddə çatdırılmasına nail
olunur.
Mütəxəssis psixoloqların istifadə etdiyi psixokorreksiya üsulları çox
olsa da
, hərbçi onların bəzilərindən sərbəst istifadə edə bilər. Bu baxımdan
musiqi
terapiyası, artterapiya, proyektli rəsm və s. metodlar səmərəlidir (4, 9).
Musiqi terapiyas
ında musiqidən bir korreksiya vasitəsi kimi istifadə olu-
nur. Musiqi terapiyas
ının çoxsaylı metodlarına tam bir varlıq kimi baxılır və
145
t
əsirin əsas, aparıcı amili sayılır. Musiqi terapiyası həm də digər korreksiya
üsullar
ını musiqi ilə tamamlayaraq, bu üsulların effektliyini artırır. Emosional
d
əyişikliklər, qorxu, hərəki və dil pozuntuları, psixosomatik xəstəliklər, dav-
ran
ış pozğunluğu zamanı musiqi terapiyasından geniş istifadə olunur. II Dünya
müharib
əsindən sonra musiqi ilə müalicə müxtəlif psixi pozuntuların müali-
c
əsində geniş tətbiq edilmişdir. O iki istiqamətdə müəyyənləşdirilir: 1) Ame-
rika m
əktəbi; 2) İsveç məktəbi.
Amerika musiqi terapiyas
ı- empirik-klinik istiqamətə malikdir. Bu, əsas
etibaril
ə müxtəlif forma və tərkibli musiqinin göstərdiyi kliniki effektin
t
əsiridir. Bunun əsasında musiqinin “müalicəvi” kataloqu tərtib edilir. Öz
növb
əsində bu, musiqi farmakologiyasıdır və tərkibində müalicəvi təsirin iki
t
ərəfi ayırd edilir: stimullaşdırıcı və sedativ. Psixoanaliz tərəfdarları musiqinin
t
əsirini maraq dairəsinə nüfuz ilə izah edirlər. Musiqinin effektinin izahı üçün
istifad
ə edilən “katarsis” anlayışına onlar prinsipcə başqa məna verirlər. Musiqi
yaln
ız emosional gərginliyi azaldan və ya aradan qaldıran vasitə deyildir, o
h
əmçinin seksual enerjinin xaric olması üçün bir kanaldır.
İsveç məktəbi-psixologiyanın dərinliyinə girərək, belə hesab edir ki,
musiqi terapiyas
ının korreksiya işində mərkəzi rolu kənara çəkilməlidir, belə
ki, musiqi öz spesifik xüsusiyy
ətlərinə görə, şəxsiyyətin dərin qatlarına nüfuz
edir. Alt
şuler pasientlərdə bir sıra psixoloji dəyişikliklər kəşf etmişdir: belə
musiqinin t
əsirindən yaranmış adekvat vəziyyət “musiqi terapiyasının izoprin-
sipi” adland
ırılmışdır. Belə ki, xəstə ilə söz qıtlıgı yaranan zaman onunla
kontakt
ı bərpa etmək məqsədilə və pasientin emosional tonusunu aradan
qald
ırmaq üçün uyğun musiqi seçılır. Başqa sözlə desək, depressiya zamanı
yava
ş, sakit musiqinin, oyanıq vəziyyətdə ikən-bərk və sürətli templi musiqinin
ifas
ı məqsədəuyğun sayılır. Musiqi terapiyasının tarixi bu prinsipin praktiki
t
ətbiqi üçün çoxlu sayda misallara malikdir. Musiqi proqramının düzgün
seçimi-musiqi terapiyas
ının açar faktorudur. Müştəri ilə kontakta girməsi üçün
musiqi onun emosional v
əziyyətinə uyğun gəlməlidir
Artterapiya. Artterapevtik t
əsirin vacib üsullarından biri aktiv təsəvvür
üsuludur. Burada iki
əsas ünsür bir-biri ilə üzləşir: şüurlu və şüursuz; onlar bir-
biri il
ə affektiv qarşılıqlı təsir vasitəsilə barışdırılır. Artterapevtik korreksiya
t
əsiri insana özünüifadə və özünürealizə etməkdə praktiki olaraq məhdudiy-
y
ətsiz imkanlar yaradır, öz “Mən”ini dərk etməkdə və təsdiq etməkdə ona
köm
ək edir. Korreksiya mexanizminin digər imkanlarından biri kimi, hər iki
t
ərəfin nümayəndəsinin fikrincə, yaradıcılıq prosesi meydana çıxır, reallıq,
əvvəllər tədqiqatlardan gizlədilən, yeni münasibətləri təcəssüm etdirən hallar
anlad
ılır. Artterapiya kifayət qədər geniş yayılmış, 1960-cı ildə Amerikada
Amerika Artterapevtik Assossiyasiyas
ı təşkil edilmişdir. Buna oxşar qurumlar
h
əmçinin İngiltərə, Yaponiya, Hollandiyada da yaradılmışdır. Artterapiya həm
əsas, həm də köməkçi metod kimi tətbiq edilə bilər. Onun hər iki metodunu
xarakteriz
ə edən iki təsir mexanizmini göstərmək lazımdır:
146
I mexanizm ondan ibar
ətdir ki, incəsənət xüsusi simvolik formada konf-
liktli, z
ədələnmiş vəziyyəti rekonstruksiya edir və onun həllini subyektin
kreativ qabiliyy
əti əsasında tapır.
II mexanizm t
əbiətin estetik reaksiyaları ilə bağlıdır. Bu bağlılıq təsiri
“
əziyyətli, ağrılı affektdən ləzzət, həzzverici hala qədər” dəyişməyə imkan
yarad
ır.
R
əsm çəkmək (proyektli rəsm)-yaradıcılıq aktıdır. O, hərbçiyə (kursanta)
özünü tan
ımasına, fikir və hisslərini açıq şəkildə bildirməsinə, güclü həyəcan
v
ə konfliktlərdən azad olmasına, özünün özü olmasına, arzu və ümidlərini sər-
b
əst şəkildə ifadə etməsinə şərait yaradır. Bu, təkcə onun ətrafındakı sosial
h
əqiqətləri dərk etməsində özünü biruzə vermir, həm də bu həqiqətlərin
modell
əşməsini, ona olan münasibətləri əks etdirir. Bəzi alimlər rəsm çəkməyə
orqanizmin t
əkmilləşmə proqramının yerinə yetirilməsi yollarından biri kimi
bax
ırlar. Rəsm çəkmək hərəki-hissi koordinasiyanı inkişaf etdirir. Digər
f
əaliyyət növləri ilə müqayisədə o daha layiqli yer tutur. Bu, onunla izah olunur
ki, o, bir çox psixi prosesl
ərin uzlaşmış iştirakını tələb edir. Rəsm prosesi həm
d
ə konkret bədii təfəkkürlə əlaqələndirilir: burada əsas güc beynin sağ
yar
ımkürəsinə düşür. Mücərrəd məntiqlə əlaqələndirilən fəaliyyətə beynin sol
yar
ımkürəsi cavabdehlik daşıyır. Rəsm-orqanizmin vacib funksiyaları olan
görm
ə, hərəkət koordinasiyası, danışıq, düşüncə və sairənin hər birini ayrı-
ayr
ılıqda nəinki inkişaf etdirir, həmçinin onları bir-biri ilə uzlaşdırır. Rəsm
çəkərkən, insan öz hisslərinə, arzularına, gələcəyə inamına geniş yer verir, öz
münasib
ətlərini müxtəlif vəziyyətlərdə yenidən qurur, bir sıra qorxuducu,
xo
şagəlməyən və zədələyici obrazlara ağrısız yanaşır. Beləliklə, rəsm-psixi
g
ərginliyin, stres hallarının aradan götürülməsi üçün, nevroz və qorxuların
korreksiyas
ı üçün geniş istifadə olunur.
4. Psixoloji
məsləhət - (yunanca psycho-ruh, latınca consulo –müzakirə
etmək, qayğısına qalmaq, düşünmək) insanı vacib psixoloji məlumatlarla təmin
edir
və psixoloqla ünsiyyət nəticəsində həyati çətinlikləri dəf etmək və konkret
şəraitdə uğurlu yaşaması üçün imkan yaradır (17).
Psixoloji məsləhət praktik psixologiyanın xüsusi sahəsidir və mütəxəsis
psixoloqlar tərəfindən psixoloji yardıma ehtiyacı olan insana kömək məqsədi
daşıyır, yəni:
1) psixoloji
təsir hər bir fiziki və psixi sağlam olan həyatdakı psixoloji
problemlərin həllinin mövcudluğuna inanan insanlara göstərilir;
2)
insanın (məsləhətə gələn normal inkişafa malik, lakin müvəqqəti
stress, psixi
sarsıntı keçirən şəxs ola bilir) problemlərin həlli məsləhət xa-
rakterli olub
, sağlam düşüncəyə və həyat təcrübəsinə əsaslanır;
3) probleminin
həllinə inanan şəxsə professional və mənəvi kömək
göstərilməsi;
4)
psixoloji məsləhəti digər psixoloji yardım üsulları ilə əlaqələndirilir
(16).
Psixoloji
məsləhətin vəzifələri aşağıdakılardır:
147
a) məsləhət zamanı problemin məzmununu tam aydınlaşdırmaq;
b) şəxsə onun probleminin məzmunu və ağırlıq dərəcəsi haqqında
məlumat vermək;
c)
qısa müddət ərzində problemin həllinə yönələn metod və üsullar
seçm
ək;
ç) şəxsi öz probleminin həllinə istiqamətləndirmək;
d) öz probleminin həlli mərhələsinə çatan əlavə əlavə kömək göstərmək.
Məsləhət zamanı ünsiyyətin xüsusiyyətləri. Adətən şəxsə onunla ünsiy-
yətdən razılıq və ya narazılığı bildirmək üçün kiçik kəlmələrlə danışaraq başa
salmaq olar. Belə sözlər onun söhbətini davam etdirməsinə şərait yaradır. Məs:
”Davam edin!”, “Bəli başa düşürəm!”, ”Bəli anlayıram!” M-mm!”,”Aha”. Bu
sözlərin hərfi mənasına nəzər salsaq, belə məna verir:
-
”Davam edin! Mən sizin yanınızdayam və sizi diqqətlə dinləyirəm !”
-
Bu yanaşma şəxsin həyəcanlanmasının qarşısını alır.
Məsləhətçi şəxsi sakitləşdirmək üçün, adətən, aşağıdakı sözlərdən isti-
fadə edir :
-
”Çox yaxşı !”, “Buna görə narahat olmayın!”
-
“Siz düzgün hərəkət etmisiniz!”
-
”Vaxtaşırı hər kəs özünü belə hiss edir! ”
-“Bu, asan olmayacaq!”
-
“Mən əmin deyiləm, yalnız düşünürəm ki, siz cəhd edə bilərsiniz ! “
Psixoloji
məsləhətin məqsədinin müəyyənləşdirilməsi: psixoloji məsləhət
psixologiya
praktikasında peşə kimi psixoterapiyadan ayrılmış nisbətən yeni
bir
sahə hesab olunur. Bu peşə klinik pozuntuları olmayan, lakin psixoloji
kömək axtaran insanların tələbatlarına əsasən meydana çıxmışdır. Ona görə də,
psixoloji
məsləhətə gündəlik xidməti və xidmətdənkənar həyatda çətinliklərlə
üzləşən hərbçilər müraciət etməlidir. Həqiqətdə problemin spektri genişdir:
xidmətdə çətinliklər (işdən narazı qalmaq, rəhbərlik və həmkarlarla konfliktdə
olma,
işdən çıxarılmaq ehtimalının olması, əməliyyat tapşırıqlarının icrası
zamanı ünsiyyət çətinlikləri, ehtiyata və ya təqaüdə çıxma ilə bağlı yaranan
problemlər və s.), şəxsi həyatın normal qurulmaması və ailədə çəkişmələr, özü-
nəinamın və özünəhörmətin olmaması, qərarların qəbul edilməsində çətinlik
çəkmək, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin yaradılmasında çətinliklər və s. Psi-
xoloji
məsləhətin predmetinin qeyri-müəyyənliyi onun tərifinin müxtəlifliyndə
öz
əksini tapır. Məsləhət-şəxsiyyətlərarası münasibətlərin yaradılması, şəxsiy-
yətin təkmilləşməsi, ailə, nigah, peşə karyera ilə problemlərin həllinə və
qərarların qəbul edilməsinə istiqamətlənmiş prosedurlar toplusudur. H.Bruks
və B.Stefirre (1979) məsləhətin daha geniş tərifini təklif etmişlər. «Məsləhət –
ixtisas
laşmış konsultantla kliyentin elə peşəkar münasibətidir ki, o, adətən
«
şəxsiyyət-şəxsiyyət» kimi təqdim olunur, lakin bəzən orada iki nəfərdən də
çox adam
iştirak edir». Məsləhətin məqsədi- şəxsə onun həyatında baş verən-
ləri anlamağa, emosional və şəxsiyyətlərarası münasibətlər zəminində olan
148
problemlərin həllinin şüurlu şəkildə seçilməsi əsasında qarşıya qoyulmuş
məqsədə çatmaqda köməklik göstərməkdir.
Məsləhət kontaktı dinamikdir. Bu zaman bir adam digərinə pozitiv
istiqamətdə inkişafa yönəlmiş özünün potensialını aktuallaşdırmaq üçün daxili
resursdan istifad
ə etməyə kömək edir.
Bu kontaktın bir neçə xüsusiyyətlərini göstərmək olar:
A. Emosiona
llıq: (kontakt koqnitiv deyil, emosionaldır): o, şəxsin
yaşantılarının tədqiqi kimi başa düşülür.
B. İntensivlik: belə kontakt səmimi münasibətlərin qarşılıqlı mübadiləsi
kimi başa düşülür. O, intensiv ola bilməz.
C. Dinamiklik:
şəxs dəyişən zaman kontaktın xüsusiyyəti dəyişir.
Ç.
Məxfilik: məsləhətçinin vəzifəsi şəxs haqqında məlumatı yaymamaqdır.
D.
Dəstək vermək: şəxsə daimi dəstək sabitliyi təmin edir.
E. Xeyirxahlıq: şəxsin psixoloji problemlərini həll etmək üçün məsləhət
kontaktını səmərəli edən davranış (10).
5. Psixoterapiya - (yunanca psycho- ruh,
latınca therapeia-müalicə)
peşəkar fəaliyyətin xüsusi növü olub, xüsusi müəssisələr tərəfindən psixoloji
xarakterli
çətinlikləri dəf etmək üçün şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı təsir və digər
psixoloji
vasitələrlə aparılır (13).
Oyun terapiyas
ı və psixodram-hərbçinin xidməti və xidmətdənkənar
həyatında rastlaşdığı problemləri yenidən oynamaqla onlara bu çətinlikləri
aradan qaldırmağa, həlli çətin olan məsələlərin həlli yollarının araşdırılmasına
yö
nəlmiş psixoterapevtik təsir metodudur. Bu metod formalaşmaqda olan
hərbçilərin (kursantların) şəxsiyyətinin inkişafına böyük təsir göstərir. Adətən
hərbçilərlə aparılan oyunlar qrupda aparılan psixoterapiyada və sosial-psixoloji
treninql
ərdə xüsusi məşğələlər, tapşırıqlar şəklində olur, qrup iştirakçıları
aras
ında yaxın münasibətlərin yaradılmasına köməklik edir, gərginliyi azaldır,
ətraf mühitdə həyəcan və qorxunu aradan qaldırır, özünüqiymətləndirməni
art
ırır, davranışın müxtəlif anlarında özünü yoxlamaq qabiliyyətini yüksəldir,
sosial
əhəmiyyətli nəticələrin qorxusunu aradan götürür (20).
Psixoterapiyada oyunlar
ın səciyyəvi xüsusiyyəti-onun iki planlı olmasın-
dad
ır, yəni dram sənətinə xas olan istənilən kollektiv oyunda saxlanılan
elementl
ər toplusudur:
1. Oyunçu real oyununu yerin
ə yetirir. Bu oyun çox vaxt konkret, qeyri-
standart m
əsələlərin həlli ilə əlaqədar olan hərəkətlərdən ibarət olur.
2. Bu, f
əaliyyətdəki bir sıra anlardır ki, onlar şərti xarakter daşıyır. Bu
anlar cavabdehlik da
şıyan real məqamdan uzaqlaşmağa gətirib çıxarır.
İki planlı oyunlar inkişafın səmərəliliyindən asılıdır. Kursantların məş-
ğələ oyunlarında psixokorreksiya effekti iştirakçılar arasında yaranan müsbət
emosional kontakt zaman
ı baş verir. Oyun-neqativ emosiyaları, qorxu və
h
əyəcanı, özünə inamsızlığı korreksiya edir və ya aradan qaldırır, uşaqların
ba
şqaları ilə münasibətdə olmasını və beləliklə, onlar arasında yaranan təsir
diapazonunu art
ırır.
149
Psixoterapiyada psixodramdan
istifadə olunur. Psixodram-rollu oyunu
t
əqdim edən, qrupla iş metodudur. Onun gedişatında dramlaşdırılmış
improvizasiyadan qrup i
ştirakçılarının daxili aləminin öyrənilməsi üsulu kimi
istifad
ə edilir, şəxs üçün vacib problemlərlə əlaqədar olan hisslərin gizli ifadəsi
üçün
şərait yaradılır. Psixodram oyun prinsipinə əsaslanır (18).
Korreksiya metodu kimi dramdan istifad
ə etmək 1892-1974-cü illərdə
ya
şamış Yakob Levi Moreno tərəfindən aparılan eksperimentin nəticəsi kimi I
Dünya müharib
əsi qurtardıqdan sonra qəbul edilmişdir. Bu eksperiment “gizli
te
atr” adını almışdır. Moreno ilk dəfə olaraq, oyun metodikasının terapevtik
potensialı haqqında fikirlər irəli sürmüşdür. Moreno həmçinin Vyana parkların-
da oynayan u
şaqların fantaziyalarına da diqqət yetirmişdir. Morenonun
fikirl
ərinə görə, təsir metodu kimi psixodram ideyası o vaxt yaranmışdır ki, ona
teatrından olan bir nəfər aktyor nişanlısı ilə münasibətlərdəki problemlər haq-
qında danışıbmış. Truppanın təkidi ilə Moreno aktyoru (öz şəxsi problemləri
il
ə birgə) səhnəyə çıxarmış və bunu rol şəklində nümayiş etdirmişdir. Öz
metodikasını yaradaraq, Moreno belə qərara gəlmişdir ki, müxtəlif rollar ifa
ed
ən insan təbii oyun qabiliyyətinə malik olur, realist və qeyri-realist həyat rol-
larını təcrübədən keçirmək imkanı əldə edir, öz şəxsi problemləri və konflikt-
l
əri üzərində yaradıcılıqla işləyir. İnsan müxtəlif rolları ifa etdikdə və ya ya-
şadığı durumların gedişində, onunla digər iştirakçılar arasında həqiqi emosio-
nal
əlaqə yaranır.
Psixodramda insana el
ə bir qəhrəmanın rolu verilir ki, oyunun mövzusu
onun probleml
ərini həll etmiş olsun. Beləliklə, o öz hisslərini psixoloji
improvizasiya istiqam
ətində sərbəst ifadə edə bilir, digər aktyorlar isə onun
real h
əyatındakı əsas personajların rolunu ifa edirlər.
Təlim prosesində kursant və digər hərbçilərlə rollu oyunlardan ibarət
treninq
lərin keçirilməsi də əhəmiyyətlidir. Belə ki, onlar xidməti fəaliyyətləri
zamanı rastlaşdıqları problem situasiyaları, əməliyyat tapşırıqları və ya
cəlbetmə prosesində olan müəyyən vəziyyətləri təsvir edirlər. Bu situasiyalar
süjetli oyun
olduğundan psixoloq-müəllim kursantlar arasında rolları bölüşdürür.
Eyni situasiya bir
neçə dəfə oynanılır və hər dəfə buradakı rolları müxtəlif
kursantlar ifa edir.
Nəticədə hər bir situasiyada olan hər bir rol üçün bir neçə
alternativ
davranış xətti müşahidə olunur. Sonda psixoloq-müəllim rollu oyun
nəticəsində yaranmış bütün alternativ davranışdan hansının nə dərəcədə düzgün,
şəraitə uyğun olması ilə bağlı ümumiləşmələr edir.
Oyun müt
əxəssisi-həyatda incə bir varlıq olmalıdır. Kursantın (digər hərb-
ç
ilərin) şəxsiyyətinə müraciət edərkən o, bu şəxslərin işlərinə qarışmır, onu öy-
r
ətmir, əksinə ona tam sərbəstlik verir (hisslərin ifadəsində) və onun şəxsi fəa-
liyy
ətinin idarə edilməsinə təbii yolla çalışır (15). Bu mütəxəssisin daha səmərəli
i
ş aparması üçün o, aşağıdakı göstəricilərə malik olmalıdır: kifayət qədər
obyektiv olmal
ıdır (bu, kursantın sərbəst olması üçün vacibdir); zirək və çevik
olmal
ıdır (bu, istənilən qəfil hadisələrə hazır olmaq və bu hadisələrə uyğun-
la
şmaq üçün vacibdir); hər bir yeniliyi asanlıqla qəbul etmək üçün düzgün is-
150
tiqam
ət götürməlidir; kursantı (dinləyicini) bir şəxs kimi qəbul etməli, onun təc-
rüb
ələrini qiymətləndirməlidir; onunla rəftarında səmimi olmalıdır; kursantla
ünsiyy
ətdə olarkən öz real şəxsi aləmindən uzaqlaşmalı və onun real həyatına
daxil olmal
ıdır; kursanta onun keçmişdə yaşadığı anları yadına salmamalıdır.
Yax
şı oyun terapevti özünün buraxdığı səhvləri etiraf etməli, bir az həlim
olmal
ı, şəxsi işlərindəki qeyri-dəqiqliyi aşkar etməlidir. Onun şəxsi fədakarlığı
spontan reaksiyalar
ın hər bir anda baş verəcək yaradıcılıq ifadəsini göstərə
bilm
əlidir. Oyun terapevti səmimi, mehriban, işgüzar olmalı, kursantı düzgün
q
əbul etməli və başa düşməlidir. Oyun terapevtinin hansı yaş qrupu ilə
i
şləməsindən asılı olmayaraq o, şəxsin daxili aləmini anlamalı, öz hisslərini ona
bildirm
əməli və emosional problemləri həll etməlidir. Bu işdə onun bilik və
bacar
ığı özünü göstərir. O, həmçinin kursant üçün əhəmiyyətsiz olmamalı və
onun inam
ını qazanmalıdır (18).
Hər bir psixoloji müşayiət istiqaməti özünəməxsus vasitələri ilə fərqlənir.
Nis
bətən az standartlaşdırılmış istiqamət psixoloji məsləhət və psixoterapiya-
dır. Çünki burada hər konkret hal üçün psixoloqun yaradıcılığı və yeni fikirləri
olur.
Psixoloji
müşayiət ilkin diaqnostika və təxmini iş mərhələsindən başlayır.
İkinci mərhələdə diaqnostikanın nəticələrindən və problemin məzmunundan
asılı olaraq müşayiətin müxtəlif forma və metrodları tətbiq edilir. Son mərhələ-
də-aparılan ümumi diaqnostika psixoloji müşayiətin səmərəli olmasını göstərir.
Kursant
və digər hərbçilərin fərdi və şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin inkişaf
göstəriciləri, onların motivasiya-tələbat sferası, maraq və yönəlişləri psixopro-
filaktik,
məsləhət və korreksiya işinin təşkilinə imkan yaradır.
Psixoloji
müşayiət modelləri müxtəlifdir və diaqnostikanın nəticələrinə
əsasən qurulmalıdır. Diaqnostika nəticələrində hər bir şəxsin və ya bütövlükdə
qrupun
imkanları araşdırılır.
Psixoloji
müşayiət şəxsiyyətin inkişaf və özünüinkişaf potensialının
qorunması (bərpası) üçün şəraitin yaradılmasıdır. Nəticədə insan peşə borcunu,
funksiya
və vərdişlərini yüksək səviyyədə yerinə yetirir.
Müəyyən vaxtda baş verən proses kimi müşayiətin 3 əsas mərhələsi
vardır:
I. Diaqnostika (
izləmə) hərbçinin müraciət anında qarşılaşdığı problemin
dəqiqləşməsi. Məqsəd qoymağa əsas verən həyati uğursuzluğunun səbəblərinin
psixoloqla
birlikdə araşdırılması və psixoloji dəstəyin istiqamətinin aydın-
laşması.
II.
Şəxsin nail olmaq istədiyi vəziyyətin obrazının yaradılmasına xidmət
edən metodik vasitələrin seçilməsi və tətbiqi (uğurun təsəvvürdə yaradılması,
ona nail
olmanın reallığı).
III.
Peşə funksiyalarının uğurlu icrasına imkan yaradan psixoloji rahatlıq,
ruhi sakitlik
yaşamaq məqsədilə aralıq və son nəticələrin təhlili.
Psixoloji
müşayiət texnologiyası. Psixoloji müşayiət texnologiyası
qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı asılı 5 mərhələli (məqsədin qoyulması, işin
151
məzmununun aydınlaşması, təşkilati məsələlərin həlli, əməliyyatın icrası və
diaqnostika) sistem kimi
nəzərdən keçirilməlidir.
1. Psixoloji
müşayiət texnologiyasının məqsədi: yeni təlim şəraitinə kur-
sant
və digər hərbçilərin optimal uyğunlaşması, təlim və imtahan stresslərinə
dözümün
formalaşması, özünütənzimləmə, pozitiv «mən»i formalaşdırmaq və
s.
inkişafetdirici təlim şəraitinin yaradılması vasitəsilə psixi sağlamlığın
qorunmasıdır. Həmçinin məqsəd sistem formalaşdıran amildir və ona nail olma
proqnozlaşdırılan, diaqnostika ediləndir. Psixoloji müşayiət texnologiyasının
məqsədi təlim prosesi iştirakçılarının stressogen amillərini minimuma endirən,
psixi
sağlamlığı möhkəmləndirən və qoruyan təlim mühitində psixoprofilaktik,
inkişafetdirici, təhlükəsiz şəraitin yaradılması və onların yüksək peşəkarlığa
nail
olmasıdır.
Kursdan kursa
keçdikcə kursantlar bir mərhələdən digərinə keçərək peşə
təhsili incəliklərinə yiyələnirlər. Bu zaman onlar fərqli sosial situasiyalarda
olur
və müxtəlif amillərin psixi sağlamlığa təsirinə məruz qalırlar. Psixi sağlam
şəxsiyyətin xüsusiyyətlərinə əsasən diaqnostik texnologiya məqsədləri qoyulur
və təlim mərhələlərində müxtəlif olur:
- yeni
təlim şəraitinə kursantların optimal sosial-psixoloji uyğunlaşmasını
təmin etmək;
-
təlim və imtahan stresslərinə frustrasiya tolerantlığı (dözümü)
formalaşdırmaq. Özünənəzarət və özünütənzimləmə üsullarını öyrətmə;
- pozitiv «
mən» konsepsiyası formalaşdırmaq: peşə fəaliyyətinin düzgün
icrasına yönəlmiş professional özünüdərk (8).
2. Psixoloji
müşayiət texnologiyasının məzmunu məqsədə uyğun
kursant
ların gələcək professional fəaliyyətə psixoloji hazırlığını formalaşdıran
həm nəzəri materialın, həm də praktik tapşırıqların cəmindən ibarətdir.
3.
Məzmun komponentinin həyata keçmə forması kimi təşkilati
komponent
əsas rol oynayır. Bu komponent 2 aspektdə reallaşır:
- kursantla
rın professional fəaliyyətə hazırlığının təşkili kimi;
-
fərdi və qrupda (treninqlərlə) psixoloji iş vasitəsilə kursantların psixi
sağlamlığının qorunması kimi.
4. Diaqnostika komponenti psixoloji test,
müşahidə və fəaliyyət
məhsulunun təhlili vasitəsilə məlumat əldə etmək və psixoloji müşayiət
texnologiyasının sonrakı işində zəif nöqtələrin korreksiyasına xidmət edir.
Kursant
ların şəxsiyyət xüsusiyyətlərini, şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə iştirak
edən subyektlərin təsir mexanizmini, onların peşə şüurunu, motivasiyasını,
stressə davamlılıq səviyyəsini, öz nailiyyətlərindən razılıq səviyyəsini və s.
məsələlər araşdırılır.
5.
Əməliyyat komponenti:
-
peşə, bilik, bacarıq və vərdişlərin mərhələli mənimsənilməsini;
- yeni
təlim şəraitinə uyğunlaşmanı;
-
mürəkkəb xidməti şəraitinə, stresə dözümü formalaşdırmanı;
152
- pozitiv «
mən»i nəzərdə tutan professional özünənəzarəti və özünüdərki
nəzərdə tutur.
Ümumilikdə, son illər bütün dünyada hərbi-psixoloji xidmət sistemi
əhəmiyyətli yer tutaraq sürətlə inkişaf edir. Bu sistem çərçivəsində psixoloji
müşayiətin rolu da artmaqdadır. İlk növbədə, psixoloji müşayiətin müəyyən
istiqa
mətləri hərbçi peşəsinə kadr seçimində geniş istifadə olunan psixodiaq-
nostika
metodlarından (sorğular, testlər, klinik söhbət, müşahidə və eksperi-
mentlər) ibarətdir. Yaşadığımız dövrdə münasibətlər sistemində olan dəyişik-
liklər, münaqişələrdə aqressiv komponentin xüsusi çəkisinin artması, sosial
mühitdə stressogen amillərin çoxluğu hərbçinin psixikasına mənfi təsir gös-
tərir. Nəticədə istər xidməti, istərsə də xidmətdənkənar fəaliyyətdə səhv
hərəkətlər və sözlər müşahidə olunur. Psixoloji müşayiət vasitəsilə bu və digər
arzuolunmaz
proseslərin qarşısını almaq, davranışı korreksiya etmək və ruhi
sağlamlığı bərpa etmək mümkündür. Ona görə də, hərbçilər psixoloji
müşayiətin rol və vəzifələri, onun imkanları ilə bağlı bilik ehtiyatına malik
olmalı, həmçinin vacib olduqda onun imkanlarından istifadə etməklə uğursuz
fəaliyyətdən özlərini sığortalamalıdırlar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Şəfiyeva E.İ. Zabit hazırlığının sosial-psixoloji məsələləri. Bakı: Elm, 2006, 332 s.
2.
Şəfiyeva E.İ. Zabit hazırlığinda sosial-psixoloji metodların tətbiqi. Bakı: Elm, 2006, 164 s.
3.
Ананьев В.А. Введение в психологию здоровья. СПб: Питер, 1998, 403 с.
4.
Баева И.А. Тренинги психологической безопасности в образовании. СПб: Питер,
2002
, 216 с.
5.
Безулева Г.В. Психолого-педагогическое сопровождение профессиональной адапта-
ции учащихся и студентов. Монография. М.: НОУ ВПО Московский психолого-
социальный институт. 2008, 168 с.
6.
Бурлачук Л. Ф. Психодиагностика. Спб.: Питер, 2002. 352 с.
7.
Вертий Ю.М. Пути совершенствования психологической службы в органах внутрен-
них дел. // Роль и место прикладной психологии в системе совершенствования под-
готовки и воспитания личного состава. Ростов-на-Дону; 1997, с. 134-142.
8.
Изотова Е.И. Психологическая служба в образовательных учреждениях. М.: Акаде-
мия, 2007, 288 с.
9.
Исурина Г. Л. Групповые методы психотерапии и психокоррекции. В кн.:
М.М.Кабанова, А.Е.Личко, В.М.Смирнова. «Методы психологической диагностики
и коррекции в клинике». Л., 1983, с. 231-254.
10.
Мэт Р. Искусство психологического консультирования. М.: Независимая фирма
«Класс», 1994.
11.
Парыгин Б.Д. (ред.). Практикум по социально-психологическому тренингу. СПб:
Питер, 1994, 176с.
12.
Плугина М.И. Психологическое сопровождение личностного развития препода-
вателей высшей школы. М.: Ставрополь, 2004, 200 с.
13.
Психотерапевтическая энциклопедия / Под ред. Б. Д. Карвасарского. СПб: Питер,
2000
, 280 с.
14.
Райгородский Д.Я. (редактор-составитель). Практическая психодиагностика. Мето-
дика и тесты: Учебное пособие. Самара: Издательский Дом «Бахрах-М», 2005, 300 с.
15.
Сыропятов О.Г. Медико-психологическое сопровождение специальных операций
M., 2013,
270 с.
153
16.
Современные методы психологической экспресс-диагностики и профессионального
консультирования. СПб.: Речь, 2006, 206 с.
17.
Хухлаева О.В. Основы психологического консультирования и психологической
коррекции. М., Академия, 2001 198 с.
18.
Цзен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг: игры и упражнения. М., 1988, 272 с.
19.
Bass
В.М., Barett G.V. People, work and organizations: An introduction to industrial and
organizational psychology. Boston, 1981.
20.
Yalom I.D. Theory and Practice of Group Psychotherapy. Baste Books. 3 rd edition.
(Clear, full and practical account.Essentially eclectic. 1986
ОСОБЕННОСТИ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ
В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВОЕННОСЛУЖАЩЕГО
Э.И.ШАФИЕВА
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривются понятие, цели и задачи психологического сопровожде-
ния в учебно-боевой и оперативной деятельности военнослужащих. При раскрытии ос-
новных направлений психологического сопровождения в деятельности военнослужащих
анализируются особенности психопрофилактики, психодиагностики, психокоррекции,
психологической консультации и психотерапии. В статье также рассматривается техно-
логия психологического сопровождения в сложных условиях учебно-боевой деятельнос-
ти военнослужащих.
Ключевые слова: психологическое сопровождение, направления психологичес-
кого сопровождения, психогигиена и психопрофилактика военнослужащих, oсобенности
и значение психодиагностики, психокоррекции, психологическая консультация, психо-
терапии в военной системе, технология психологического сопровождения
FEATURES OF PSYCHOLOGICAL
ACCOMPANIMENT IN THE ACTIVITY OF SERVICEMEN
E.I.SHAFIYEVA
SUMMARY
The article deals with the concept, purposes and tasks of psychological accompani-
ment in training-battle and operational activity of a serviceman. The features of psychopreven-
tion, psychodiagnostics, psycho- correction, psychological consultation and psychotherapy at
disclosure of the main directions of psychological accompaniment in the activity of servicemen
are analyzed. The technology of psychological accompaniment in complicated conditions of
training-battle activity of servicemen in also considered is the article.
Keywords: psychological accompaniment, the directions of psychological accompani-
ment, psychohygiene and psychoprevention of servicemen, features and importance of
psychodiagnostics, psychocorrection, psychological consultation and psychotherapy in military
system, technology of psychological accompaniment.
Dostları ilə paylaş: |