Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Təbiət elmləri seriyası 2010



Yüklə 92,12 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix28.04.2017
ölçüsü92,12 Kb.
#15837

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ 

№4 

   

Təbiət elmləri seriyası   2010 

 

 

 

 

 

YER QABIĞINDA CİVƏ YIĞIMLARININ  

FORMALAŞMASININ EHTİMAL MODELİ 

 

Z.A.VƏLİYEV 

AMEA Geologiya İnstitutu 

        zekiveliev@rambler.ru

 

Dünyanın məşhur, o cümlədən Azərbaycanın civə yataqları timsalında, civənin unikal 

fiziki-kimyəvi xassələrinə  əsaslanaraq, Yer qabığında civə filizləşməsi formalaşmasının ehti-

mal modeli qurulmuş  və müəyyən edilmişdir ki, onlar mezo-kaynozoyun qurşaq və müasir 

vulkanizm zonaları çərçivəsində planetar, xətti inkişafa, filiz obyektlərinin nisbətən cavan yaş-

larına, ekranlı tələlərin mövcudluğuna, böyük şaquli səddə və teletermal tipli civə yataqlarının 

sadə maddi tərkibinə malikdir. Filizlilik nöqteyi-nəzərindən plitələrin konvergent sərhədləri 

boyunca sıxılma zonaları perspektivli hesab olunur. Civə filizləşməsi obyektləri müasir və 

yaxın keşmişin subduksiya və yaxud kontinental kütlələrin toqquşma zonalarını əks etdirir. 

 

Civənin yerləşməsinin müəyyən qanunauyğunluqları bu elementin xassələri ilə 



çox bağlıdır. Digər metallarla müqayisədə civə ən böyük ionlaşma potensialına ma-

likdir ki, bu onun sərbəst şəkildə, yüksək dərəcədə (qızıldan artıq) toplanmasını şərt-

ləndirir. Civə olduqca kiçik istilik tutumuna (138.18 Dj/kq) və hətta normal şəraitdə 

buxarların elastikliyinə malikdir. Belə ki, temperaturun qalxması ilə elastiklik əhə-

miyyətli dərəcədə: 0

0

–də 0.02793 Пa, 100



0

–də isə 27.905 Пa bərabər olur. Civə 

asanlıqla nəinki damcılar, həmçinin minerallardan, artıq otaq temperaturunda buxar-

lanır. Nə su, nə  də süxur civənin miqrasiyası üçün maneə ola bilməz, belə ki, o 

müxtəlif duru və bərk mühitlərdən nüfuz edir. 

Civənin bu keyfiyyətlərini nəzərə almaqla, onun yer qabığında yığımlarının 

əmələ  gəlməsinin ehtimal modelini, başqa sözlə, yataqlarının formalaşmasının 

genetik xüsusiyyətlərini bərpa etmək olar. 

Adi vəziyyətdə, duru halında olan metal – civə, heç bir faydalı qazıntıya xas 

olmayan fərqləndirici xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər o dərəcədə dayanıqlı 

və səciyyəvidir ki, onlar civənin filizəmələgəlmə prosesinin aşağıda göstərilən qlobal 

modelini bərpa etməyə imkan verir: 

 

 Civə yataqları mezo-kaynozoy yaşlı  qırışıqlıq və müasir vulkanizm zo-



nalarında yerləşən ensiz Alp – Himalay planetar qurşaqlar daxilində qruplaşırlar. 

 



 Nəzərdən keçirilən metalın yataqları cavan yaşlıdır. Belə ki, gec paleozoydan 

qədim yataq yoxdur və  hətta bu yaş  həddlərinin cavanlaşdırılmasına aid ciddi arqu-

mentlər vardır. Bütün paragenetik assosiasiyalarda civə saxlayan minerallar və onlar-

dan ən çox yayılanı kinovar son mərhələdə aşağı temperatur və təzyiqdə çökürlər. 

 

 Civənin təmərküzləşməsi üçün ekranlı tələlər lazımdır. Bir çox obyektlərdə, 



kiçik keçiriciliyə malik ekranla örtülmüş,  əksər halda yüksək məsaməli süxurların 

 

5



(qumdaşıları, brekçiyalar) aydın litoloji nəzarəti təyin edilmişdir.  Əlbəttə, çökmənin 

digər amilləri də (geokimyəvi sədlər, yerləşdirici süxurların kimyəvi tərkibi, termo-

barik şəraitlər və s.) əhəmiyyət kəsb edir. Lakin başlıca rolu ekranlaşdırıcı kamera və 

boşluqlar oynayır. Dünyada ən nəhəng Almaden civə yatağı hal-hazırda “açıqdır ”və 

kvarsitəbənzər qumdaşılarının filizli qatları yer səthinə  çıxır. Lakin formalaşma 

dövründə, çox güman ki, bazalt tərkibli ekran mövcud olmuş və daha cavan Monte-

Amiata yatağının strukturunu xatırladan quruluş yaranmışdır ki, burada kinovar 

yığımı dördüncü dövr traktolitləri örtüyünün altındakı sıldırım düşən əhəngdaşıları və 

şistlərdəki brekçiyalarda toplanmışdır. 

 



Teletermal tipli civə yataqları böyük şaquli səddə və sadə maddi tərkibə ma-

likdir. Yeganə filiz mineralı kinovar olsa da, hərdən bir əhəmiyyətli miqdarda sərbəst 

metal da iştirak edir. Digər tərəfdən isə opalit və travertin tipli çox böyük ölçüyə 

malik olmayan, lakin daha mürəkkəb tərkibli yataqlar realqar, auripiqment, pirit, 

markazit, arsenopirit, antimonit, sərbəst mərgümüş və s. nisbətən yüksək miqdarı ilə 

səciyyələnir. Əksəriyyət yerləşdirici süxurların tərkibilə təyin edilən damar  ayrılma-

larının payı sonuncu halda xüsusən yüksəlir. Kinovar-kvars-dikkit tipli yataqlar 

alümosilikat tərkibli qatlarda əksəriyyət halda kvars-çöl spatlı qumdaşılarında (Alma-

den, Nikitovka, Zapadno-Polyanskoye və s.) yerləşir; karbonat tipli filizlər kəsilişdə 

mütləq  əhəngdaşı  və yaxud dolomit horizontlarının iştirakı  şəraitində formalaşır 

(Cənubi Fərqanə,Yakutiyanın Levo - Sakinca qovşağının bəzi yataqları); serpen-

tinitlərin yaxınlığındakı filizlərdə maqneziumlu minerallara rast gəlinur (Nyu-

Almaden, Nyu-İdriya). 

 



 Planetar  civə filizi qurşaqlarını müasir  plitələrlə müqayisə etdikdə, onların 

konvergent sərhədlərində yerləşməsi diqqəti cəlb edir. Heç bir yataq regional sıxılma 

qurşağının hüdudları, yer qabığının intensiv qalxması  kənarında yerləşmir və bir 

qayda olaraq, onların hamısı müasir subduksiya zonalarından və yaxud qitələrin 

toqquşmasından 500 km-dən artıq olmayan uzaqlıqdadır. Plitələrin divergent sərhədi 

(aralıq okean silsilələri, kontinental riflər) boyunca nəinki hər hansı civə yatağı, hətta 

iri təzahür də yoxdur. Ümumiyyətlə, belə  nəticə  çıxarmaq olar ki, civə yataqları 

süxurların qızması və sıxıldığı, plitələrin konvergent sərhədlərinə parallel kontinental 

blokların kənarlarında yerləşirlər. Bu qaydadan istisnalıq təşkil edən bir sıra mən-

təqələrdə,  məsələn, civə yataqlarını kontinental riftogenez və yaxud San-Andreas 

tipli transform qırılmalarla  əlaqələndirmək, dəqiq baxışda anlaşılandır ki, bu rayon-

lardakı civənin metallogenik xüsusiyyətləri bir daha çıxarılan nəticəni təsdiq edir.   

Subduksiya və vaxud toqquşma zonalarında litosfer plitələrin təması nəticəsin-

də  sərhəd bloklarının qızması baş verir. Süxurda sərbəst ayrılmalar, izomorf qarışıq 

və yaxud mineral şəklindəki civə temperaturun qalxmasından asılı olaraq, daha 

yüksək miqrasiya qabiliyyəti qazanır və yuxarıya – aşağı  təzyiq və temperatur 

zonasına daxil olur. Miqrasiya, ehtimal ki, həm qaz emanasiyaları, həm də müxtəlif 

hidrotermal məhlulların tərkibində baş verir. Əgər onların yollarında litosferin yuxarı 

horizontlarında ekranlaşmış boşluqlar varsa, onda fiüidlər burada qalır və sonradan 

temperaturun düşməsi nəticəsində civə çökür, kükürdün çatışmaması şəraitində isə bir 

çox yataqlar üçün adi olan sərbəst civə ayrılır. 

Bütövlükdə  təsvir olunan proses civə istehsalının müasir sənaye texnologiya-

sına bənzəyir: filizi əks etdirən sobalarda qızdırır, buxarabənzər sublimasiyalar doldu-

rucu hovuzda kondensasiya edilir. Təbiətdə istənilən qızdırılmış süxur “filiz” hesab 

 

6


olunur,  ehtimal ki, məhz buna görə də civə filizləşməsinin genetik əlaqələrini bu və 

ya digər tərkibli maqmatizmlə bağlamaq cəhdləri nəticəsiz qalır. Qeyd etmək lazımdır 

ki, A.A. Saukov və b. [9] tərəfindən süxurlarda elementin kiçik konsentrasiyalarının 

yüksək dəqiqliklə ölçülməsi metodu termal distillə zamanı süxurdan ayrılan civənin 

miqdarının təyin olunmasına əsaslanmışdır. Beləliklə, istənilən süxurdakı civənin miq-

darı nə qədər az olsa belə, qızdırılarkən ondan ayrılır, soyuqda isə sorbsiya olunur. 

Sadə hesablama göstərir ki, ehtiyatlarına görə  nəinki unikal Almaden yatağının 

əmələ gəlməsi üçün 10x12x10 km həcmli süxur blokunu qızdıraraq, milyonda bir pay 

civə miqdarını azaltmaqla nail olmaq olar. Çox güman ki, subduksiya zonasında belə 

qızdırmaya daha böyük həcmdə süxurlar məruz qalır və onlardan böyük miqdarda 

civə qovulur. Bu zaman onun konsentrasiyası bir pillədən aşağı düşmür.  Əgər tələ 

yoxdursa, civə atmosferə, hidrosferə yayılır və yaxud süxurlarda səpələnir. Civə 

yataqlarının aralıq-okean silsilələri boyunca və yaxud kontinental rift, yəni regional 

sıxılmanın üstünlük təşkil etdiyi plitələrin divergent sərhədlərində olmaması bununla 

izah olunur. Süxurlar burada yuxarı qalxan mantiya istiliyi səbəbindən qızırlar, lakin 

tələlər xüsusən yer səthinə yaxın sahələrdə tez açılır, yəni həmin yerlərdəki termo-

barik şəraitlərə görə, civə filizləri çökə bilər. Rift zonalarının üstündə bu metal planet 

səthinin üstünə üfürülür ki, burada “civə nəfəs alması”  baş verir. 

Aralıq okean silsilələri və kontinental riftlər üzərində civə buludunun mövcud-

luğu bu strukturu kəsən isti mənbələrdə metalın miqdarının birbaşa dəyişilmələrilə və 

bir sıra geoloji amillərlə sübut olunur. Belə ki, aralıq-okean silsilələrinin yaxınlarında 

yerləşən müasir okeanların dəmir-marqans  şəbəkələrində civənin anomal yüksək 

(2·10

-4

 – 5·10



-5

%) miqdarı qeyd olunduğu halda, kontinentdaxili dənizlərin dibində 

əmələ gəlmiş, məsələn, Ris platformasının mərkəzindəki fosforit yataqlarının konkre-

siyalarında metalın konsentrasiyası yüksək deyildir  (2·10

-6

 – 1·10


-5

 %). Müasir okean 

çöküntülərinin səth təbəqəsində civənin paylanması  səciyyəvidir. Atlantik okeanının 

mərkəzi hissəsinin qırmızı pelagik gillərində civənin miqdarı 1,8 · 10

-4

 %, Sakit 



okeanda 3· 10

-5

%, sahilyanı terrigen gillərdə isə o, xeyli aşağı – cəmi 7 · 10



-6

 %-dir. 


Kontinental riftlər çox zaman termal bulaqlarla nişanlanır (markerlənir) ki, 

bunlarda həmişə civənin yüksələn miqdarı qeyd olunur, bəzən kinovarın və b. 

sulfidlərin çökməsi baş verir, lakin filizlərin  əhəmiyyətli yığımları yaranmır.  Şərqi 

Sakit okean riftinin kontinent altına getdiyi Kaliforniya rayonunda Sulfer-Benk və 

Onelaum rayonlarından Aydaxo ştatındakı Boylinq bulağına kimi 1000 km-dən çox 

məsafədə riftogenez zonasını yönəldən çoxsaylı mineral bulaqlar qeyd olunur. Burada 

hidrotermal fəaliyyət xeyli dərəcədə təzahür edir. Bunu Suifer-Benk əyalətindəki ağ 

qələviləşmiş süxurların bütöv dağları nümayiş etdirir, halbuki burada iri filiz 

obyektləri yaranmalı idi. Lakin metalın konsentrasiyası baş vermir, belə ki, gərilmə 

nəticəsində struktur tələlər pozulur və civənin əsas kütləsi atmosfterə uçur, oradan isə 

tez bir zamanda çöküntülərlə qayıdır. 

San-Andreas tipli qırılmalar litosfer plitələrin aralıq növlərini təşkil edir. 

Onların boyunca plitələr sürüşür, qonşu  blokların kənarı ilə lokal məntəqələrdə həm 

sıxılma, həm də gərilmə deformasiyaları baş verə bilər. Ona görə də, prinsipcə onların 

boyunca kiçik civə yataqlarının yaranmasını inkar etmək olmaz. Belə hadisə Syerra-

Nevada rayonunda müşahidə olunur ki, orada 30 min il bundan qabaq, blokların 

toqquşması nəticəsində akkresion prizma hüdudlarında, fərqli tektonik şəraitdə Şimali 

Amerikanın ən iri yataqları (Nyu-Almaden, Nyu-İdriya) formalaşmışlar. Kaliforniya 

sahili boyunca plitələrin kolliziyası daxilində listvenit tipli civə filizləri olan 

 

7



serpentinitlərin alloxton lövhələri qlaukofan metamorfizminin təzahürü və mühüm 

filiznəzarətləndirici rola malik inkişafını göstərir. Görünür, riftogen zonalardakı 

nisbətən cavan, çox böyük olmayan yığımların yuxarıda adı  çəkilən yataqların 

əhəmiyyətli müqayisəli ölçüləri bununla izah olunur. 

Ümumiyyətlə, bütün müasir termal sahələrdə istər bu İslandiyada Aralıq okean 

silsilələri zonalarının üzərində və yaxud Sakit okeanın ətrafı boyu ada qövslərindəki 

torpaqda, qızmış sularda və vulkanik qazlarda civənin yüksəlmiş miqdarı  nə  qədər 

çox olarsa, azad olan civənin miqdarı bir o qədər yüksək olar. Regional sıxılma 

zonalarında o toplanaraq, müəyyən  şəraitlərdə yataq əmələ  gətirə bilər, gərilmə 

zonalarında isə əksəriyyət halda buxarlanaraq, atmosferə üfürülür. Ehtimal ki, yalnız 

Antarktida riftləri üzərində, buzun altında sərbəst civə “gölləri” mövcud ola bilər. 

Yalnız nəzərdən keçirilən elementin yataqlarına hər halda istənilən diğər metal üçün 

müasirlərə yaxın regional gərginliklərdə formalaşmış civə obyektlərinin nisbətən 

cavanlığı ilə  əlaqədar olaraq, filizəmələgəlmə epoxası  şəraitlərinin bərpasında 

aktualist yanaşma qanunauyğundur. 

Civə yataqlarının cavan yaşı, son nəticədə, bu elementin yüksək mütəhərrikliyi 

və Yerin təkamül inkişafında çöküntülərin onunla bərpa olunmaz zənginləşməsilə 

izah olunur. Yuvenil civə atmosferə düşərkən, tez bir zamanda çöküntülərlə sorbsiya-

laşır və artıq mantiyaya qayıtmır, çünki onun geriyə - yüksək temperatur və təzyiq zo-

nasına miqrasiyası, çox güman ki, qeyri-mümkündür. O, yalnız litosferin yuxarı qat-

ına miqrasiya edərək, okeanik lillərlə birlikdə subduksiya zonasında təkrar əriməyə mə-

ruz qalır və yaxud rift və materiklərin toqquşma sərhədləri boyunca yenidən paylanır. 

Üst mantiyanın civə sarıdan kasıblaşmasını dolayı olaraq,  bu elementin dərin 

geosferin törəmələrilə  müqayisə olunan daş meteoritlərdə yüksək (orta hesabla 6.6 · 10

-

6

 %) və çox aşağı miqdarı (orta hesabla 3.0 · 10



-6

 %) dərinlik ultraəsasi süxurlarda əks 

etdirir. Əgər müəyyən zaman ərzində çöküntülər zənginləşirsə, onda hər sonrakı tsikldə 

“təkrar əriməyə” daha çox zəngin filizlər daxil olacaq və yataqların məhz tektonogenezin 

alp epoxasında təzahür etməsi qanunauyğundur və litosferin ən yuxarı horizontlarının 

civə ilə artan zənginləşməsilə şərtlənmişdir.    

Kiçik yataqlar, çox güman ki, daha dərin epoxalarda meydana gəlmiş, lakin 

onlar yuxarı horizontlardakı kiçik dərinliklərdə lokallaşdıqlarına görə, eroziyaya 

birinci uğramış, filizlər okeana aparılmış  və yenidən geokimyəvi tsiklə  cəlb olun-

muşlar. 


Civənin nisbi mütəhərrikliyi onunla sıx genetik əlaqədə olan sürmə ilə müqa-

yisədə nəzərə çarpır. Kinovarla birlikdə antimonitə rast gəlinir, cavan sürmə və civə 

filizi zonaları ümumi struktur mövqeyə malikdir və onların məkani sərhədləri praktik 

olaraq, tamamilə uzlaşır. Lakin bir sıra sürmə yataqları mövcuddur ki, onlarda civə 

yoxdur. Belə obyektlərə Afrikadakı  qızıllı-sürmə yataqları (Qravelot), Avstraliyada 

(Kastorfild, Yiluna), Baltik qalxanında (Seynyayoku), Yaponiyanın Adıca-Tarın 

zonası  və s. aiddir. Maraqlıdır ki, sonuncu istisna olmaqla, bütün bu zonalar 

kembriyəqədərki çökəklərdə yerləşərək, qədim yaşa malikdirlər və  dəfələrlə termal 

metamorfizmə (Seynyayoki yatağında sərbəst sürmənin bərpasına kimi) məruz 

qalmışlar ki, bu zaman civə tamamilə  çıxarılmışdır. Hətta təbaşirdə formalaşmış 

Adıça-Tarın zonasının nisbətən cavan filizləri, “çuqun” filizlər adlanan antimonitin 

güclü təkrar kristallaşması ilə  fərqlənir. Demək olar ki, bütün sadalanan obyektlər 

geokimyəvi cütlüyün qalıq nümayəndələri hesab olunmuşlar. Beləliklə, mövcud olan 

faktlar belə düşünməyə imkan verir ki, nəzərdən keçirilən metalın yataqları  təkrar 

 

8


regenerasiya, maddənin yenidən çökdürülməsi hesabına meydana gəlmişdir. Başqa 

sözlə,  müasir yataqlardakı civənin çox hissəsi artıq, hər şeydən əvvəl, dəfələrlə Yer 

səthinə çıxarılmışdır.  

Bir zamanlar Q.Sneyderxenin [13] “filiz yataqlarının regenerasiyası” ideyası 

ədalətli tənqidə  məruz qalmışdı. Ona görə ki, o, öz hipotezinə universal səciyyə 

aşılamış  və metallogenetik amillərin böyük müxtəlifliyini, onların hər  birinin geo-

kimyəvi xüsusiyyətlərini kifayət qədər hesaba almadan, elementlərin yenidən 

çökdürülməsilə izah etməyə  cəhd edirdi. Şübhəsiz, bu və ya digər dərəcədə  təkrar 

paylanma hər bir metal üçün səciyyəvidir.  Lakin daha mütəhərrik və keçiricikli civə 

üçün degenerasiya təyinedici hesab oluna bilər. Görünür, məişət müşahidələrinə 

metalın sıyıq kürəciklərinə  əsaslanan “civə kimi canlı” ifadəsi yəqin ki, genetik 

mahiyyət daşımalıdır, ona görə ki, təbiətdə bu elementin yenidən  yaranması, suyun 

əhəmiyyətli dərəcədə “litosfer” (yeraltı) dövranını xatırladan sxem üzrə baş verir. 

Civə yataqlarının formalaşma və yerləşmə xüsusiyyətləri, onlar üçün, həmçinin 

temperatur rejimi və örtüklərə malik kollektorların  varlığı mümkün olan neft və qaz 

yığımlarının lokallaşma  şəraitlərinə olduqca oxşardır.  Əlbəttə, litosferin yuxarı 

hissəsində karbohidrogenlər civəyə nisbətən çoxdur, onlar temperatur dəyişilməsinə 

daha həssasdır, nisbətən mütəhərrik və ekranın keyfiyyətinə tələbkardır. Ona görə də, 

karbohidrogenlər aşağı temperaturlu platforma sahələrində iri tələləri  əhatə edirlər. 

Lakin belə  fərqlərinə baxmayaraq, bir-birindən bu qədər uzaq olan maddələr qonşu 

olur, yalnız civə  nisbətən isti və sıx, neft isə sərin və azad rezervuarları tuturlar.  

Dəlillər qeyd olunan yaxınlığı təsdiq edir. Bitum və karbohidrogenlərə tez-tez 

civə yataqlarında rast gəlinir. Nyu-Almaden və Nyu-İdriyanın filizlərində, yüngül 

fraksiyaları temperatura dözməyib atmosferə uçmuş  neftin təbii distillə məhsulu olan 

ağır neft və  bərk asfaltitlər qeyd olunmuşdur. D.Uayt [3] Kaliforniyanın Abbot 

mədənində civənin neftlə assosiasiyasını təsvir edir ki, burada filiz kütləsinin yuxarı 

horizontlarındakı “kölgəli” sferik opalın damarları müşahidə olunur və onun hər bir 

dənəciyi açıq qəhvəyi qaz qabarcıqlı neftlə dolmuşdur. Və  əksinə, sərbəst civə 

Tsmirik neft sahəsində qaz və neftin tərkibində elə miqdarda işturak edir ki, onun 

çıxarılması rentabelli hesab olunmur. Avropa və Asiyanın bütün civə yataqlarında 

bitumlar qeyd olunur. Belə birlikdə toplanma təsadüfü deyil, oxşar reaksiyalarda 

temperaturun qalxmasında, nisbətən yüksək uçuculuq, mütəhərriklik, lokallaşma üçün 

ekranlı boşluqların olması tələbilə sərtlənir. Ona görə, fərz etmək olar ki, bütün neft 

yataqları, cəm  şəkildə miqdarı, neftdaşıyan strukturların böyük ölçülərini nəzərə 

alaraq, civə yataqlarındakı metalın həcmilə müqayisə edilə biləcək civənin konsentra-

siyasına malik olmalıdır. 

Neft və qaz yataqlarında civənin paylanmasının öyrənilməsi karbohidrogen 

xammalının perspektivlərini qiymətləndirmək üçün əlavə amillər ola bilər, ona görə 

ki, civə karbohidrogen horizontları üçün əlverişsiz olan nisbətən aşağı horizontlarda 

lokallaşmışdır. Civənin anomal yüksək miqdarı aşağıda yatan horizontların perspek-

tivliyini  əks etdirə bilər ki, onlardan karbohidrogenlər, çox güman ki, süxurların 

yüksək temperaturu ilə əlaqədar olaraq miqrasiya etmişlər. 

Civə yataqlarının  əmələ  gəlməsinin təklif edilən modeli əldə olan faktları, 

xüsusən civə zonalarının aydın ifadə olunan xətliliyini qənaətbəxş izah edir. Bir sıra 

metallogeneik obyektlərdə konfiqurasiyaların mürəkkəbləşməsi, onların xaotikliyi 

Mərkəzi Asiyada və keçmiş SSRİ-nin  şimal-şərqində qovuşma və qeyri-parallel 

zonaların varlığı ilə təzahür edən qanunauyğunluğun pozulması, plitələrin toqquşması 

 

9



kontinental qabığın ”qalaqlanması” ilə izah olunur və bu zaman yaranmış  hər bir 

hissəyə mikroplitə kimi baxıla bilər ki, onlar üçün kiçildilmiş miqyasda civə filizi 

zonalarının formalaşma xüsusiyyətləri səciyyəvidir. İlk baxışda , belə modelə müasir 

subduksiya zonasından 1000 km-dən artıq aralanmış Qərbi Verxoyanyenin teletermal 

civə yataqlarının mövqeyi uyğun gəlir. Bir sıra səbəblərə görə, onlar SSRİ-nin şimal-

qərbində bu növ ən qədim törəmələrdir. Bunların  əmələ  gəlməsi təbaşir dövründə 

Omolon blokunun Avrasiya ilə toqquşmasının nəticəsidir.      

Təsvir olunan proses civə yataqlarında müşahidə edilən müxtəlifliyi izah edir ki, 

onların arasında travertin-opalit tipli səthə yaxın vulkanogen, orta dərinlikli vulka-

nogen və teletermal ayrılır. Birincilərin orta ölçüləri, filizlərin mürəkkəb tərkibi ilə 

ona görə  fərqlənir ki, bunların mineral tərkibi kinovarla birlikdə pirit, arsenopirit, 

antimonit, realqar, sfalerit, sərbəst mərgümüş  və xalkopiritdən ibarətdir. Teletermal 

yataqlar metalın ən çox ehtiyatları, şaquli paylanmanın genişliyi və filizlərin təmizliyi 

(praktik olaraq yeganə filiz mineralı kinovardır) ilə fərqlənir. 

Azərbaycanın civə yataqlarına gəldikdə isə, onların geoloji-genetik modelini 

qurarkən, endogen filiz konsentrasiyalarını müşayiət edən metasomatik zonallığı 

öyrənərək, daha mühüm məlumatlar əldə etmək olar. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının 

metasomatik törəmələrini tədqiq edərkən, zonallığın və yaxud filizləşmənin tipi 

geoloji şərait, tərkib və metaldaşıyan məhlulların təbiəti, yataqların özləri tərəfindən 

nəzarətləndirilməsini görməmək mümkün deyildir. Civə filiz formasiyasının çökməsi 

hidrotermal prosesin bir hissəsi olub, Kiçik Qafqazın müxtəlif civə yataqlarında 

müxtəlif tipli filizəqədərki, filizmüşayiətləndirici və filizləşmədən sonrakı metaso-

matik zonallığı yaradan kvarslaşma, argilləşmə, listvenitləşmə və s. sonra baş verir ki, 

bu da metasomatik törəmələr sxemini, həmçinin filizəmələgətirən məhlulların 

tərkiblərinin dəyişilmə sxemini əks etdirir. 

Civə filizəmələgəlmənin geoloji-genetik modelinə baxılarkən, yataqların for-

malaşma dərinliklərində və filizləşmənin yaşı məsələlərində dayanmaq lazımdır. 

Əksəriyyət civə yataqlarının formalaşması çox böyük olmayan və yaxud yer 

səthinə yaxın dərinliklərdə baş verir. Bu mənada, Kiçik Qafqazın civə yataqları da 

istisnalıq təşkil etmir. Onlar kifayət qədər davamiyyətli xətti uzanmış filiz sahələrində 

qruplaşaraq, filiz kulisləri  şəklində, demək olar ki, tam serpentinləşmiş hiperbazit-

lərdəki dərinlik yarıqları zonalarında yerləşirlər. Filizəmələgəlmənin yuxarı həddi ilk 

on metrlərlə ölçülür. Aşağı  sərhədindən isə  şərti danışmaq olar. Bu məsələnin həlli 

üçün  filizləşmənin  şaquli yayılma amplitudunun təyin edilməsi böyük əhəmiyyət 

kəsb edir. Köklü təzahürlərin,  ilkin civə oreollarının və  həmçinin kinovarın  şlix 

oreolları materiallarını təhlil etməklə, bu haqda dolayı yolla mülahizə yürütmək olar. 

Əksər tədqiqatçılar (V.P.Fedorçuk və b. [12] ) Aralıq dəniz qurşağında civə 

minerallaşmasının  şaquli yayılma diapozonunu 2000 m-dən artıq qəbul edirlər. 

S.M.Süleymanov və A.F.Kərimov  [10] Göyçə-Qarabağ zonası üçün civə minerallaş-

masının  şaquli yayılma diapozonunu 2500 m təyin edirlər. Nəzərdən keçirilən 

yataqlar üçün, filiz zonalarının böyük dərinliyə (1000 m) uzanması  və bununla 

əlaqədar olaraq, adətən filizlərin monometallığının nişanəsi olan  filizli məhlulların 

intensiv seperasiyası ilə  səciyyələnən listvenit tipi üstünlük təşkil etdiyindən, 

filizləşmənin  şaquli yayılma diapozonunun 2000 m-dən az olmamasını  qəbul etmək 

olar. Bu məsələyə konkret filiz sahələrinə  rəğmən, onların hüdudlarında fasiləlik 

dərəcəsini aydınlaşdırmaqla,  baxılması vacibdir. V.P.Fedorçuka görə  [12] , sonuncu 

göstərici – filizçökmənin diskretliyi filiz lokallaşmasının  şaquli diapazonunun 

 

10



əhəmiyyəti kimi, əmələgəlmə temperaturu ilə əks mütənasibdir, belə ki, temperatur nə 

qədər yüksəkdirsə, filizçökmənin diapazonu, ümumiyyətlə, bir o qədər az olacaqdır. 

Civə yataqlarının formalaşmasında, 300-250

0

 C-dən artıq olmayan və 50



0

 C-dən 


aşağı düşməyən, aydın temperatur intervalı  təyin edilir (Uayt, [13]; V.P.Fedorçuk, 

[12]; V.M.Babazadə, [1]; Z.A.Vəliyev, [3-8]; V.M.Babazadə, T.N.Nəsibov, Y.D.Za-

manov, [2]; Z.A.Vəliyev, Y.D.Zamanov,[8]). Bu yataqlardakı minerallar – kvars 350-

200


C

 



, ankerit – 320-150

C, kalsit – 300-110



0

 C, antimonit – 250-160

0

 C, kinovar 



200-160

0

 C temperatura malikdir. Kvarsın çökməsi dövründə filizəmələgətirən 



mühitin təzyiqi 12-60 Mpa olmuş və tədricən aşağı düşmüşdür. Mineraləmələgətirən 

məhlullarında tərkibi turşdan qələviyə doğru dəyişir.  

Kiçik Qafqazın civə yataqlarının formalaşmasının çox da böyük olmayan 

temperaturu haqqında bir sıra dolayı  əlamətlərə  əsasən mülahizə yürütmək olar. 

Birincisi, bununla filizyanı  dəyişilmələrin səciyyəsi ziddiyyət təşkil etmir, ikincisi, 

mineralların paragenetik assosiasiyası, qələviləşmə proseslərinin mövcudluğu, 

brekçiya və druzalı teksturaların geniş inkişaf tapması, həmçinin nəzərdən keçirilən 

civə yataqlarının nəunki kiçik dərinliklərdə, eyni zamanda kiçik temperaturlar 

şəraitində əmələ gəlməsindən xəbər verir. 

Göyçə-Qarabağ zonasında civə minerallaşmasına, aşağı  təbaşirdən tutmuş 

miopliosen daxil olmaqla, bütün süxurlar məruz qalmışlar ki, bu da civə minerallaş-

masının nisbətən cavan maqmatik törəmələrlə  əlaqədar olmasını nümayiş etdirir. 

Deyilənlərə  əlavə olaraq, tədqiq olunan regionun uzunmüddətli tektonik-maqmatik 

aktivliyini nəzərə alsaq, yataqların albdansonrakı cavan deformasiya strukturlarında 

yerləşməsi, cavan çöküntülərdə civənin ilkin və törəmə oreollarının geniş inkişafı, 

civə filizləşməsinin cavan – miopliosen yaşlı olması fikri şübhə doğurmamalıdır.

         

Yuxarıda təqdim olunanları  nəzərə alaraq, bir sıra mühüm nəticələr çıxarmaq 

olar:

 

1.



 

Civə filizləşməsi nöqteyi-nəzərdən plitələrin konvergent sərhədləri boyunca 

yerləşmiş sıxılma zonaları ən perspektivdir. Onda civənin axtarışı üçün iri teletermal 

yataqların tapılması mümkün olan Himalay və Tibetin yüksək dağlıq rayonları, 

İrandakı Kuxrud silsiləsi, Bellinsqauzen dənizinin sahili və yalnız orta və kiçik 

dərinliklərin yataqları rast gəlinə bilən Sakit okeanın bütün ada qövsləri sistemi 

əlverişli hesab olunmalıdır.  

2.

 



Civə filizi obyektləri müasir və yaxın kemişdəki subduksiya və yaxud 

kontinental kütlələrin toqquşması zonalarını  əks etdirir ki, bu da paleogeodinamik 

şəraitləri bərpa etməyə imkan verir. Məsələn,  əgər gec paleozoy dövründə Ural 

boyunca şərqə doğru yatan subduksiya zonası mövcud olmuşsa, bu halda Qərbi-Sibir 

plitəsinin qərb kənarı boyunca trias çöküntülərinin altında teletermel civə yataqları 

ola bilər.  Əksinə,  əgər belə yataqlar tapılmış olarsa, paleozoyun sonunda Uralda 

subduksion şəraitin olması barədə tutarlı dəlil rolunu oynayar. 

3.

 



Civə yataqlarının cavan yaşı, onun daim mantiyadan ayrılaraq, litosferin üst 

horizontlarında fasiləsiz zənginləşməsilə əlaqədardır. 

4.

 

Civə yataqlarının əmələ gəlməsində başlıca rolu süxurların regional qızması, 



onlardan yuxarı horizontlara qovulması  və ekranlaşdırıcı boşluqların mövcudluğu 

oynayır. Bu şəraitlər neft və qaz yataqlarının formalaşma şəraitlərinə oxşardır. 

5.

 

Civənin yüksək geokimyəvi mütəhərrikliyi, fövqəladə keçiriciliyi, metalı 



bütövlükdə  və ya onun böyük bir hissəsi Yer səthində olmuşdu, onun yataqlarının 

regeneralizasiya mahiyyətini izah edir.  

 

11


6.

 

Filiizçökmə  şəraitinə baxılarkən, civə yataqları üçün onun obyektlərinin 



nisbətən cavan olduqlarından, müasir dövrə yaxın vəziyyətdə yarandıqlarından 

aktualistik yanaşma daha doğrudur. 

Civəni qədimdən onun nəzarət-ölçü cihazlarında və müxtəlif laboratoriya 

təcrübələrində geniş istifadəsinə imkan verən unikal xüsusiyyətlərinə görə, “elm 

elementi”  adlandırmışlar.  Şübhəsiz, istənilən metallogenik tədqiqatlarda bu metalın 

yer qabığında özünü aparmasının hərtərəfli öyrənilməsi geoloqlara keçmiş geoloji 

epoxaların yeni “ölçmə”standartlarını əldə etməyə imkan verər. 

   


 

 

 



ƏDƏBİYYAT 

1.

 



Баба-заде  В.М.  Эндогенные  рудные  формации  Севано-Карабахской  зоны // Авт. 

докт. дисс., Баку, 1975, 45 с.  

2.

 

Баба-заде  В.М.,  Насибов  Т.Н.,  Заманов  Ю.Д.  Ртутные,  сурьмяные  и  мышьяковые 



месторождения Азербайджана.  Баку: Нафта-пресс, 2001, 142 с. 

3.

 



Велиев З.А. Закономерности размещения и условия формирования месторождений 

и рудопроявлений Левчайского сурьмяно-ртутного рудного поля (Малый Кавказ) // 

Авт. Канд. Дисс., Баку, 1985, 18 с. 

4.

 



Велиев З.А, Абдуллаев З.Б. Геолого-геохимическая модель сурьмяно – мышьяково- 

ртутных  месторождений  Малого  Кавказа // Мат-лы I Всероссийской  конф.  По 

прикладной геохимии, Воронеж: 2009, с. 4-7. 

5.

 



Vəliyev Z.A., Abdullayev İ.A., Bağırbəyova O.C. Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində civə 

filizləşməsinin (radiogeoxronoloji tədqiqatlar əsasında) yaşına dair //  AMEA Xəbərləri, 

Yer elmləri seriyası, 2009, №1, c. 99-101.   

6.

 



Велиев З.А. Ртутоносные зоны офиолитового пояса Малого Кавказа (Азербайджан) 

// Мат-лы III Международной конф. Екатеринбург: 2009, c.  207-210. 

7.

 

Vəliyev Z.A. Mobilizm mövqeyindən civə yataqlarının formalaşmasının geoloji-genetik 



modeli (Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsi timsalında) // Bakı Dövlət Universitetinin 90 

illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: 2010, s. 491-492.  

8.

 

Велиев З.А., Заманов Ю.Д. Месторождения малых металлов.  В кн. Геология Азер-



байджана, том  VI “Полезные ископаемые”, Баку: Нафта-пресс, 2003, с. 304-332. 

9.

 



Сауков А.А., Айдиньян Н.Х., Озерова Н.А. Очерки геохимии ртути. М.: Наука, 1972, 

336 c. 


10.

 

 Сулейманов  С.М.,  Керимов  А.Ф.  Закономерности  распределения  ртутных  место-



рождений  и  проявлений  Севано-Карабахской    складчатой  зоны  Азербайджана // 

Материалы научн. Конф. АГУ, Баку, 1972, с. 104-108.  

11.

 

Уайт Д.Э. Месторождения ртути и цветных металлов, связанных с    термальными 



минеральными  источниками: - в  кн.  Геохимия  гидротермальных  месторождений. 

М., 1970, с. 470-528. 

12.

 

Федорчук  В.П.  Околорудные  изменения  ртутно-сурьмяных  месторождений.  М.: 



Недра, 1969.  286 с. 

13.


 

Шнейдерхен Г. Рудные месторождения. М.: Иностр. Лит. 1958, 501 с.  

 

ГИПОТЕТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ ОБРАЗОВАНИЯ РТУТНЫХ  

СКОПЛЕНИЙ В ЗЕМНОЙ КОРЕ 

 

З.А.ВЕЛИЕВ 

 

РЕЗЮМЕ 

 

 



12

На  примере  известных  мировых,  в  том  числе  азербайджанских  ртутных  место-

рождений,  операясь  на  уникальные  физико-химические  свойства  ртути,  составлена 

гипотетическая модель формирования ртутного оруденения в Земной коре. Установле-

но,  что  им  присуще  планетарное,  линейное  развитие  в  пределах  мезо-кайнозойских 

поясов  и  зон    современного  вулканизма,  более  молодой  возраст  рудных  объектов, 

наличие экранирующих ловушек, большой вертикальный размах и простой веществен-

ный состав ртутных месторождений телетермального типа. С точки зрения рудоноснос-

ти перспективными считаются зоны сжатия вдоль конвергентных границ плит. Объекты 

ртутного  оруденения  отражают  зоны  субдукции  или  столкновения  континентальных 

масс  современных и близкого прошлого. 

 

HYPOTHETICAL MODEL OF FORMATION OF MERCURY  

ASSIMILATIONS IN THE EARTH’S CRUST 

 

Z.A.VALIYEV  

 

SUMMARY 

 

The article presents a hypothetical model of mercury mineralization formation in the 



Earth’s Crust on the base of unique physico-chemical properties of mercury on the example of 

world known as well as Azerbaijani mercury deposits. It has been determined that they can be 

characterized by planetary linear development within meso-cenozoic belts and zones of 

modern volcanism, younger age of ore objects, availability of screening traps, a big vertical 

range and a simple material composition of mercury deposits of telethermal type. From the 

point of orecontent view, compression zones along convergent borders of plates can be 

considered perspective. Objects of mercury mineralization reflect the zones of subduction  or 

collision of continental masses of present day and recent past.      

   

 

 

 



13

Yüklə 92,12 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin