Baliqlarning nerv tizimi va sezgi a’zolari Reja: Baliqlarning nerv tizimi va sezgi a’zolari Baliqlarning qon aylanish tizimi

3. Baliqlarning tuzilishidagi xarakterli belgilar.
Baliq - bu inson uchun oziq moddalarning eng muhim manbaidir Baliq - bu inson uchun oziq moddalarning eng muhim manbaidir. Baliqchilar ko‘p asrlardan beri okean, dengiz, daryo va ko‘llardan baliq ovlab kelmokdalar. Shu bilan birga 2000 yildan ortiq vaqt mobaynida baliqlarni sun’iy suv havzalarida etishtirib kelmokdalar. Tuxumdan chiqqan mayda baliqlar xavzalarga qo‘yilib, oziqlantiriladi va hovuzlar o‘g‘itlanadi. Taraqqiyot sari texnologiya yaxshilanib bordi va baliqshunoslarning tashqi omillarga bog‘liqligi tobora kamayib bordi, fan yutuqlaridan foydalanish va uni rivojlantirish natijasida ular yuqori ko‘rsatkichlarga erisha boshladilar. Iqtisodiyotning akvakultura kabi tarmog‘i shakllandi va bu tarmok tabiiy baliq zaxiralarini kamayib borishi natijasida ayniqsa tez rivojlandi.
Baliqlar paykiloterm hayvon sanaladi, ya’ni ularning tana harorati doimiy emas va baliqlar uchun tashqi muhit xarorati bilan bog‘liq. Kumush tovonbaliqlar ichki bo‘shliq suyuqligi muzlamasligi sababli qishda muzlar orasida qolib muz erigach yana yashab ketaverishi mumkin. Suv harorati qariyib nolga teng bo‘ladigan tog‘ daryolarida turkiston laqqasi, osmanlar, marinka yashaydi.Haroratning unchalik katta bo‘lmagan o‘zgarishlariga chidamli bo‘lgan organizmlar stenotermlar deb ataladi. Bizdagi doimo sovuq suvda yashaydigan baliqlar shularga kiradi va ular sovuq suv baliqlari deb ham ataladi. Suv harorati ko‘tarilsa bu baliqlar faolligi keskin pasayib lanj bo‘lib qoladi. Tog‘ baliqlari shular jumlasidandir. Stenoterm tropik baliqlar ya’ni faqat isssiq suvda yashaydigan baliq turlari bizda uchramaydi. Bizda suv issiq va qishda sovuq (ya’ni suv harorati 10º S dan past) Bunday sharoitda haroratning sezilarli o‘zgarishiga chidamli bo‘lgan evriterm baliqlar yashashi mumkin, masalan, zog‘ora, chavoq baliq, oqcha va boshqalar.
Boshqa hayvonlarda bo‘lgani kabi baliqlar modda almashinuvi uchun kislorod zarur. Zog’ora baliqning tanasi xamma qismi boshini xisobga olmaganda suyak tangachalar bir qadar yumaloqlangan yupqa plastinkalar bilan qoplangan bo’lib, tangachaning asosiy qismi teri ichida turadi. Bu tangacha ktenoid deyiladi, sikloid tangacha xam bo’ladi. Bu tangachaning cheti arrasimon bo’lmay, balki tekis bo’ladi. Zog’ora baliq gavdasining bosh qismidan to dumigacha bo’lgan tangachalarini teshib tarnovsimon egik yon chiziq o’tadi. Bir hujayrali teri bezlari shilimshiq modda ajratadi. Bu suyuqlik ishqalanishni kamaytirishga yordam byeradi. Suyakli baliqlar gavdasining shakli har xil bo’ladi chegarasigacha bir xil kenglikda bo’lib, keyin sekin-asta torayib, dum qismiga aylanadi.. Zog’ora baliqning ustki ensa bo’limi yon tomonlaridan birmuncha qisilib do’nglik (bo’rtma) hosil bo’lgan. Tananing qolgan qismi dum qismining oldingi Boshining ikki yon tomonida jabra qopqoqlari joylashgan bo’lib, ularning keyingi qirralari bosh bilan tana bo’limlari o’rtasidagi chegara hisoblanadi.Orqa chiqaruv teshigi dum bo’limining oldingi chegarasidir. Orqa chiqaruv (anal) teshigining bevosita orqa tomoniga o’rnashgan siydik -tanosil so’rg’ichida jinsiy teshigi va uning orqasida siydik teshigi ochiladi. Ko’krak juft suzgich qanotlari, barcha baliqlardagiga o’xshash gavdaning ikki yonida jabra yoriqlari orqasida, qorin juft suzgich qanotlari esa tana bo’limining qorin qismi o’rtasida o’rnashgan. Toq suzgich qanotlar bittadan. Ular orqa, dum va orqa chiqaruv (anal) suzgich qanotlaridan iborat. Orqa va anal suzgichlarining oldida tishli bittadan qattiq suyak nurlari bo’ladi. Zog’ora baliqning tanasi sarg’ish tillasimon suyak tangachalar bilan qoplangan. Suyak tangachalar chcrepitsalar kabi bir-birining ustida to’g’ri qator bo’lib joylashgan. Har qaysi tangacha birmuncha yumaloqlangan yupqa plas tinkadan iborat bo’lib, oldingi asosiy qismi (qirrasi) teri ichiga kirib turadi, qolgan tashqi cheti esa tekis bo’ladi. Bunday tangacha sikloid tangacha deb atala -di. Zog’ora baliq tanasining boshidan to dum suzgich qanotigacha to’g’ri yon chizig’i o’tadi.
O‘q skeleti (umurtqa pog’onasi). Suyakli baliqlarning umurtqa pog’onasi faqat xondral suyaklardan tashkil topgan bir qancha umurtqalar yig’indisidan iborat. Zog’ora baliqning umurtqa pog’onasi ham faqat tana va dum bo’limlariga bo’linadi. Umurtqalar tanasi qo’sh botiq amfitsel (umurtqa tanasini har ikkala yuzasi ham ichkariga botib kirgan) tipda, ulaming orasida xorda qoldiqlari saqlanib qolgan, xorda qoliqlari umurtqa tanasini teshib o’tadigan tor kanallar orqali bir -biriga qo’shiladi. Tana va dum boiimlarining umurtqalari tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Tana bo’limi umurtqa tanasining ko’ndalang kesimi yumaloq boiib, uning yon tomonlaridan yonbosh o’simtalar chiqadi. Bu o’simtalarga tana bo’shlig’ining ustki tomondangina emas, balki yon va qisman qorin tomondan ham o’rab turuvchi qilichsimon qayrilgan qovurg’alar birikadi. Umurtqalarning ustki qismidan ustki yoylar chiqib, ular ustki qiltanoq o’simtalar bilan qo’shiladi. Ustki yoylardan hosil boigan kanalda orqa miya joylashgan. Dum bo’limi umurtqalarining ham tana va yoy qismlari boiadi. Biroq ularning ko’ndalang o’simtalari pastga joylashib, pastki yoylami hosil qiladi va ostki qiltanoq o’simtalari bilan qo’shiladi. Ostki yoylardan hosil boigan kanal gemal kanal deb ataladi, unda dum arteriya va venalari joylashgan. Bundan tashqari, zog’ora baliqda ko’pchilik suyakli baliqlarda bo’lgani kabi yon tomonidan har qaysi qovurg’aga muskullarga o’rnashgan ingichka muskul suyakchasi kelib qo’shiladi, bu suyakchalar qiltanoqlar deb ataladi.
Suyakli baliqlarning miya qutisi. Suyakli baliqlarning bosh skeleti ham akulalarning
bosh skeleti singari ikkita asosiy boiimga: miya qutisi va vissyeral skeletga bo’linadi. Suyakli baliqlarning bosh skeleti deyarli faqat suyak to’qimadan tashkil topgan bir qancha ayrim suyaklardan tuzilgan. Miya qutisi bir necha bo’limga bo’linib, bu bo’limlarda bir qancha suyaklar joylashgan. Uning ensa bo’limi ensa teshigini o’rab turadigan to’rtta ensa suyagidan tashkil topgan: katta ensa teshigining pastki qismida toq asosiy ensa suyagi, ikki yon tomonida bir juft yon ensa suyagi va ustida bitta ustki ensa suyagi bo’ladi. Eshituv bo’limida eshituv kapsulasini tashkil etadigan quloq suyaklari bor, ular zog’ora baliq miya qutisining har tomonida to’rttadan joylashgan. Miya qutisining old qismidagi ko’z bo’limida ko’zlararo to’siqni hosil qilishda ishtirok etuvchi suyakli baliqlar ning ko’pchiligida tog’ayligicha qoladigan ponasimon suyaklar yoki sfenoidlar yotadi. Chunonchi: toq asosiy ponasimon suyak, juft qanot-ponasimon suyak va juft ko’z-ponasimon suyak boiadi. Bu suyaklar ko’zlararo yupqa to’siqqa joylashganligidan ko’p hollarda tajriba vaqtida sinib, buzilib ketadi. Nihoyat, miya qutisining oldingi qismi, ya’ni hidlov bo’limining asosini tog’ay holicha qoladigan hidlov suyaklari tashkil etadi. Bu boiimda bitta oraliq hidlov suyagi boiadi. Bu suyaklarning hammasi kelib chiqishi jihatidan xondral (birlamchi) suyaklardir. Miya qutisini ustki va ostki tomondan qoplovchi suyaklar kelib chiqishi jihatidan qoplagich (ikkilamchi) suyaklardir. Ular dastlab terining biriktiruvchi to’qima qatlamida vujudga kelgan bo’lib, so’ngra terining ostiga, ya’ni bosh skelet tog’ayining ustiga joylashgan.
Shulardan miya qutisining ust qismiga juft bosh tepa suyagi , manglay suyagi va burun suyagi, pastki qismida esa katta toq parasfe noid suyagi o’rnashgan. Parasfenoid suyak butun miya qutisi uchun asosiy to’siq vazifasini bajaradi va uning oldida toq dimog suyagi ham boiadi. Yuqorida aytilganlardan tashqari miya qutisining yon tomonida ko’z kosasini har tomonlama halqasimon o’rab olgan mayda ko’z atrof suyakchalari bor, bulardan eng oldingisi ko’z yosh suyagidir. Vissyeral skelet. Suyakli baliqlarning vissyeral yoylari ham akulalaming vissyeral yoylariga o’xshash, jag’ yoyi, til osti va jabr a yoylaridan iborat. Jag’ yoyi birlamchi va ikkilamchi jagiardan iborat. Birlamchi jag’ xondral suyaklardan tashkil topib, akulaning tangla kvadrat va mekkel tog’aylariga tamomila gomologdir. Ustki jag’da ular oldingi qism uchida joylashgan bir juft tanglay suyak orqasida (pastki jag’ bilan birikkan joyda) bir juft kvadrat suyakdan iborat, bu suyaklarning orasida uchta qanotsimon suyaklar bor; bulardan bittasi keyingi qanotsimon xondral suyak, qolgan ikkitasi qoplag’ich suyak dir. Suyakdor baliqlarda tutib turish funksiyasini birlamchi jag’ emas, balki qoplagich suyaklar, chunonchi, jagiararo juft suyak va ustki juft suyakaridan hosil boigan ikkilamchi (so’nggi) jag’ bajaradi. Pastki jag’ tarkibiga uch juft suyak: kvadrat suyak bilan birikadigan va akuladagi mekkel tog’ayiga gomolog boigan xondral qo’shuv suyagi, ikkita yangi qoplagich element — qo’shuv suyagining distal qismini g’ilof kabi qoplab olgan katta tish suyagi, hamda qo’shuv suyagining orqa burchagiga o’rnashgan kichkina burchak suyagi kiradi. Til osti yoyi faqat xondral suyaklardan tashkil topgan. Til osti yoyining ustki qismi, xuddi akuladagidek, katta giomandibulyar suyakdan iborat. Giomandibulyarga bir tomondan kvadrat suyak bilan simplektikum, ikkinchi tomondan esa til osti yoyining pastki elementlari kelib qo’shiladi. Bulardan eng kattasi gioid hisoblanadi. Shunday qilib, giomandibulyar suyak simplektikum bilan birga, akulada boigani kabi, jag’ osma suyagining funksiyasini bajaradi, demak zog’ora baliqning bosh skeleti ham giostilik tipdadir. Yuqori jag’ning miya qutisiga bog’lamlar hamda miya qutisining eshituv bo’limida giomandibulyar suyak yoki tog’ay bilan bevosita bog’lanishi giostilik tipda bog’lanish deyiladi. O’ng va chap tomonning gioidlari bir vaqtda tilni ham ushlab turuvchi kopula, ya’ni toq suyak orqali qo’shiladi.
Suyakli baliqlarda besh juft jabra yoylari bir-biri bilan o’zaro harakatchan birikkan to’rt juft suyakchalardan va yoylarni ostki tomondan birlashtiruvchi bitta (toq) element (kopula)dan hosil boigan. Biroq suyakli baliqlarda beshinchi jabra yoyi (oxirgisi) kuchli reduksiyalangan. Suyakli baliqlarda yangi tuzilma — jabra qopqog’i boiib, u har tomondan giomandibulyar suyakka qo’shiladigan to’rtta yapaloq qoplag’ich suyakdan: qopqoq, qopqoq oldi, qopqoq osti va qopqoq oraliq suyaklaridan tuzilgan Suzgich qanotlar skeleti. Juft suzgich qanotlar baliqn ing ko’kragida va qomida joylashgan. Ko’krak juft suzgichining yelka kamari tanada tayanch vazifasini bajaradi. Yelka kamari barcha suyakli baliqlarda kuchli reduksiyalangan birlamchi yelka kamaridan, ya’ni ikkita kichkina xondral - kurak va uning ostida joylashgan korakoid suyaklardan iborat. Kurak suyagi ko’krak yerkin suzgich qanotining ichki skeleti —radialiyalar kelib qo’shiladigan yyerda joylashgan boiib, uning o’rtasida teshigi bor. Ikkilamchi kamar esa juda kuchli rivojlangan boiib, miya qutisi bilan birikadi. U bir nechta suyakchalar zanjiridan tashkil topgan, chunonchi, shu suyaklarning eng kattasi kleytrum suyagi pastki uchi orqali birlamchi kamar elementlari (kurak va korakoid) bilan mustahkam birikadi va uning ustki uchiga kleytrum usti suyagi qo’shiladi. Bu suyak esa o’z navbatida ensaning tugallanish joyi va ensa usti suyaklari bilan qo’shiladi. Yelka kamari bu suyaklar orqali miya qutisining ensa bo’limiga birikadi. Ko’krak yerkin suzgich qanotining ichki skeleti faqat bir qator mayda kurakdan va qisman korakoiddan boshlanadigan radialiyalardan iborat. Bu radialiyalarga suzgich qanot palla­sida joylashgan va bo’g’imlardan tashkil topgan teri suyak shu’lalari bevosita birikadi.
Akulalar ko’krak suzgichidagi bazaliy elementlari suyakli baliqlarda reduksiyalangan. Yerkin suzgich qanotlaming bu elementlari suyakli baliqlarda o’zining tayanch funksiyasini yo’qotgan va bu funksiyani birlamchi kamar elementlar (kurak, korakoid) bajaradi.Chanoq kamari bir-biri bilan qo’shilib ketgan bir juft uchburchak suyak plastinkadan iborat. Ular qorin devori muskuhda joylashib, umurtqa pog’onasi bilan bog’langan emas. Chanoq kamarining yon tomonlariga qorin suzgich qanotlari birikadi. Kamarga suzgich qanot pallalari teri suyak shu’lalari orqali birikadi. Suyakli baliqlarning qorin suzgichida radialiya hamda bazaliy elementlari reduksiyalangan.
Suyakli baliqlar qorin suzgichining funksiyasi cheklanganligi sababli ularning
tuzilishi soddalashgan. Shunday qilib, suyakli baliqlar juft suzgich qanotlarining ichki skeleti akulalardagiga nisbatan soddaroq tuzilgan, ya’ni oldingi qanotlari da bazaliyalar yo’q, orqa suzgich qanotlarida esa bazaliyalar hamda radialiyalar ko’pincha reduksiyalangan.Toq suzgichlari orqa, dum va anal suzgich qanotlardan tashkil topgan. Anal va orqa suzgich qanot ichki skeleti muskulda joylashgan ra dialiyalardan, tashqi skeleti esa suzgich qanot shu’lalaridan iborat. Dum suzgichi, yuqorida aytilganidek, tashqi tomondan simmetrik va ichki tomondan assimetrik-gomotsyerkal tipda tuzilgan. Uning ustki pallasi ichiga umurtqa pog’onasining oxirgi uchi joylashgan bo’lib, pastki pallasi asosini esa kuchli o’sib, keng tortgan qiltanoq (ostist) o’simta - gipouraliyalar ushlab turadi. Tashqi skeleti teri shu’lalardan
iborat.
Xulosa
 Umurtqalilar kenja tipining katta sinfi, juda keng tarqalgan. Tuzilishi, hayot kechirishi va ekologik xususiyati suv muhitiga juda yaxshi moslangan. Baliqlarning qadimgi ajdodlari lansetnikka oʻxshash sodda tuzilgan xordalilar boʻlgan. Tarixiy rivojlanish davomida dastlabki xordalilardan juft suzgich qanotli hayvonlar paydo boʻlgan. Ular yirtqich hayot kechirishgan. Oʻlja axtarib faol hayot kechirishi natijasida ularning nerv sistemasi va sezgi organlari rivojlana borib yoʻl bilan baliqlar kelib chiqqan. Baliqlar suvda yashovchi xordali hayvonlar. Tanasi ikki yondan siqilgan, tangachalar bilan qoplangan, uchta toq, ikkita juft suzgichlari bor. Jabra orqali nafas oladi. Yuragi ikki kamerali, qon aylanish sistemasi bitta doiradan, nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat. Baliq sezgi organlari ko'z, quloq, burun, mo'ylov va yon chiziqlardan iborat. Baliq uzoqni ko'rolmaydi. U bir metr uzoqlikdagi narsalarni ko'roladi. Ammo o'roqsimon o'simtaning qisqarishi tufayli u 12 metr uzoqlikdagi narsanini ham ko'ra oladi. Baliq eshitish organi ichki quloqdan iborat. Suv zich muhitda bo'lgani uchun baliq juda yaxshi eshitadi. U hatto qirg'oqdagi qadam tovushinini ham eshita oladi. Hamma hayvon sigari uning ham hid sezish qobiliyati kuchli. Ba'zi baliqlarda mo'ylov ham bor. Mo'ylov his tuyg'u vazifasini bajaradi. Yon chiziqlar nerv hujayralaridan iborat. Yon chiziqlar orqali oldindagi to'siqlarni, harakatlanayotgan o'ljan bemalol sezadi. Agar baliq ko'r bo'lib qolsa, yon chiziqlar orqali bemalol yashay oladi.