Bank hisobi, tahlil va audit

7.3. Bank aktivlarini risklilik darajasi bo‘yicha tahlili. 
Aktiv operatsiyalar uchun risk darajasi muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki 
ko’pgina banklar katta foyda izidan quvib, likvidlilikni esdan chiqaradi. Bu
 
yo’nalishda ularga o’z mijozlarining moliyaviy holatini chuqur o’rganish va 
to’lovga qobiliyatlilik darajasini tahlil qilishni tavsiya qilish mumkin.
 
Bank risklari 
aktivlarning qiymatini oshishi yoki pasayishiga sabab bo’ladi. Xalqaro Bazel 
qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan aktivlarni riskka tortish tizimi Xalqaro 
standartlar sifatida qabul qilingan. Aktivlarning shkalasi bo’yicha riskka tortishda 
ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
 

---

108 
1. Risksiz, ya’ni risk darajasi nolga teng bo’lgan aktivlar. Bunday aktivlarga 
kassadagi pul mablag’lari, Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varag’idagi 
mablag’lar, hukumatning qisqa muddatli qimmatli qog’ozlari, Markaziy bankka 
kayta hisobga olinadigan trattalar kiradi. 
2. Risk darajasi 10 % ga teng bo’lgan aktivlar: 
Bunday aktivlarga hukumatning uzoq muddatli qimmatli qog’ozlari, hukumat 
tomonidan kafolatlangan obligatsiyalar kiradi. 
Ushbu qimmatli qog’ozlar bo’yicha to’lov summasi kafolatlangan. Lekin 
uzoq muddat davr mobaynida qimmatli qog’ozlar bozorida kurs oshishi mumkin. 
Bunday sharoitda hukumatning uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarining 
daromadlilik darajasi pasayadi. 
3. Risk darajasi 20 % ga teng bo’lgan aktivlar: 
Bunday aktivlar toifasiga bankning boshqa banklardagi “Nostro” vakillik 
hisobvarig’ining qoldig’i, inkassatsiya jarayoniga qo’yilgan pul mablag’lari kiradi. 
4. Risk darajasi 50 % ga teng bo’lgan aktivlar: 
Bunga ipoteka bilan ta’minlangan ssudalar, boshqa bankning qimmatli qog’ozlari 
kiradi. Bo’larga 50 % risk darajasini berilishiga sabab, banklar boshqa tijorat 
strukturalariga nisbatan yuqori likvidlik va to’lovga qobillikka ega bo’lgan 
muassasalar hisoblanadi. Shu sababli ularga korxona va tashkilotlarning qimmatli 
qog’ozlariga qaraganda past risk beriladi. 
5. Risk darajasi 100 % ga teng bo’lgan aktivlar: 
Bunday aktivlar toifasiga korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlari, 
mijozlarga berilgan ssudalar, bankning asosiy vositalari kabi aktivlar kiradi. 
Aktivlarning risklilik darajasi inobatga olingan miqdoridan bank bank 
kapitalining yetarlilik darajasini aniqlashda foydalaniladi. 
Mijozlarga berilgan ssudalarga 2 xil risk uchraydi: a) kreditni qaytmaslik 
riski; b) foiz riski. 
Bank aktivlarining barchasi riskga moildir. Ushbu risklarni aniqlash va 
mavjud bank to’g’risidagi qonunchiligidan hamda har bir bankning o’zining olib 
borayotgan siyosatidan kelib chiqib ushbu risklarni me’yorida saqlashni ta’minlash 

---

109 
kerak. Bank aktivlarining tarkibini o’rganib olinadigan natijaga qarab turli xil 
risklarni tahlil qilish mumkin. Foiz riskini aktivlarning tuzilishiga qarab, 
daromadliligiga qarab aniqlash mumkin. Ammo bank ishida asosiy risk bu aniq 
operatsiyalar bo’yicha mablag’larni yo’qotishdir. Shuning uchun ham ushbu 
risklarni kamaytirish uchun aktivlarning tuzilishini chuqur o’rganishga to’g’ri 
keladi. 
Bank aktivlari birinchi navbatda qisqa muddatli kelajakni nazarda tutadi va 
har kungi bank balansini boshqarish ishi bilan bog’liqdir. U bank faoliyatida 
daromadni oshirish va risklarni chegaralashga yo’naltirilgan. Shuning uchun
aktivlarni boshqarishning moliyaviy jihatdan asosiy maqsadi: 
- uning daromadini oshirish; 
- faoliyatidagi risklarni pasaytirish. 
Shuningdek, u uzoq muddatli strategik rejalashtirishda ham muhim rol 
uynaydi. Bank aktivlarini tahlil qilish uchun muammoli kreditlarni tasniflash 
asosida berilgan ssudalar va boshqa aktivlarni baholash zarur. Aktivlarni 
andozaviy, shubhali va zarar keltiradigan turlariga tasniflash tizimi barcha aktivlar 
reytingini miqdor jihatdan aniqlash, shuningdek, kreditlardan zarar ko’rish 
hollariga mo’ljallangan zahiralar yetarliligini baholash imkonini beradi. Asosan 
uzoq muddatli ssudalar, naqd pullar va vakillik hisobvaraklari, ssuda va boshqa 
aktivlar holatiga e’tibor qaratiladi.Bankning aktiv operatsiyalari tahlili 
daromadlilik, risk darajasi, likvidlilik nuqtai nazaridan amalga oshirilishi kerak. 
Bank taraqqiyoti manbalaridan ma’lumki, bank aktivlari daromadliligi va 
likvidliligi bir-biriga qarama-qarshidir. 
Likvidlilik va uning daromadliligi o’rtasidagi aloqadorlik tahlili
likvidlilik ahamiyatining ustunligi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bu 
mezonning ustunligini hisobga olish natijasi ko’rsatilgan qarama-qarshilikni 
muvofiqlash-tirishga va bank faoliyatining asosiy maqsadi bo’lgan foyda olishga 
erishishga olib keladi. 
Bankning faoliyatida aktivlarning tutgan rolini yana ham mukammalroq 
o’rganish uchun quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblash muhimdir: 

---

110 
- Buerda: tashkilotlar, korxonalar, jismoniy shaxslar va banklarga berilgan 
kreditlar bo’yicha umumiy kredit koldig’ini hisoblash; 
- berilgan kreditlarni ularning muddatlari, tarmoqlarga berilishi va ularning 
umumiy qarzdagi salmog’i bo’yicha hisoblash; 
- ssudalarning o’rtacha foiz stavkalarini hisoblash; 
- umumiy ssudalarning ichida muddati o’tgan qarzlarning salmog’i bo’yicha 
hisoblash. 
- bank tamonidan berilgan eng katta kreditlarning hajmini hisoblash; 
- berilgan turli darajadagi kreditlarning Markaziy bank yo’riqnomalariga 
javob berishini hisoblash; 
- aktivlardan foydalanish samaradorligi; 
- DKAO’S/JAO’S
Bu koeffitsent aktivlarning qancha bo’lagi foyda 
keltirishini ko’rsatadi. 
DKAO’S -daromad keltiruvchi aktivlarning o’rtacha summasi 
JAO’S -jami aktivlarning o’rtacha summasi 
Ushbu ko’rsatkichlar bankning kredit siyosatning mohiyatini ko’rsatib, 
bankning aktivlarining maqsadga muvofiq tuzilishini ko’rsatadi, ularning risklilik 
darajasini va bankning likvidligiga, daromadliligiga, rentabelligiga ta’sirini 
ko’rsatadi. 
Aktivlarni risklilik darajasi inobatga olgan holda amalga oshirilgan tahlil, 
aktivlar tarkibini boshqarish imkoniyatini beradi, bu esa o’z navbatida bank 
likvidliligi va to’lovga qobiliyatini ta’minlash asos hisoblanadi.