Fяxrяddиn mustafayev

(C.N.Devidson, 1967) 
 
 Orqanizmlərin  irsi  məlumatlarının  qorunması,  onun  öz-özünə  yeniləşmə-
sinin  tənzimlənməsi  prosesinin  təmin  olunması  və  nəsildən-nəsilə  ötürülməsi 
DNT  molekulları  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  DNT  molekullarının  tərkibi  xətti 
olaraq  birləşən  dezoksiribonukleotidlərdən  ibarət  olmaqla,  onların  həmin 
ardıcıllığı  genlərin  son  məhsulu  olan  zülal  komponentlərinə  müvafiq  olur. 
Transkripsiya 
prosesi 
zamanı  DNT-də  olan  informasiya  m-RNT-yə 
köçürüldükdən  sonra  m-RNT  hüceyrənin  ribosomu  ilə  birləşir  və  zülal 
molekulları sintez olunur. Beləliklə də DNT-də kodlaşdırılan genetik məlumatın 
RNT-yə və zülala axını prosesi icra olunur. DNT  molekulunun nukleotidlərinin 
triplet  ardıcıllığının,  müvafiq  olaraq  zülal  molekulunda  amin  turşularının 
ardıcıllığına keçməsi prosesi genetik kod (irsiyyət kodu) adlanır. Genetik kod ilk 
dəfə  olaraq  M.Mirenberq,  C.Matten,  S.Oçoa  və  A.Korana  və  b.  (1961-1964) 
tərəfindən çox geniş və ətraflı surətdə öyrənilmiş və açıqlanmışdır. Onlar tətbiqi 
üsuldan  istifadə  edərək  m-RNT-nin  kodonlarında  amin  turşularının  yerinə 
nəzarət  edən  nukleotidlərin  ardıcıllığını  müəyyənləndirərək  kod  lüğətini  tərtib 
etmişlər.  Həmin  kod  lüğətinə  amin  turşularını  kodlaşdıran  61  triplet  və 
terminasiya  siqnalları  olan  3  kodon  aid  olmaqla,  cədvəl  formasında  tərtib 
edilmişdir. Genetik kod anadangəlmə, əksəriyyəti 2, 3, 4 tripletlə, 3 amin turşusu 
– arginin, leysin, serin, 6 müxtəlif kodlarla, triptofan və metionin isə yalnız bir 
kodla kodlaşdırılır. Hazırda heyvan hüceyrələrində 50, bakteriya hüceyrələrində 
isə 30-40 nRNT olması aşkarlanmışdır. 
Orqanizmin  bütün  zülalları  20  tip  amin  turşularının  müəyyən  ardıcıllıqla 
birləşməsi  nəticəsində  yaranır.  DNT  və  RNT-nin  polinukleotid  zəncirində 
ardıcıllıqla  yerləşən  hər  3  müxtəlif  mononukleotid  triplet  (üçlük),  yaxud  kodon 
adlanır və onların hər üçü zülalın sintezi prosesində fəal iştirak edir (cədvəl 11). Hər 
bir kodon 3 nukleotidin təsadüfən qruplaşması nəticəsində 1-ci olaraq asparagin, 2-
ci  yerdə  –  alanin,  3-cü  yerdə  –  prolin,  4-cü  yerdə  isə  –  fenilalanin  turşusu 
yerləşdiyi  üçün  onları  kodlaşdıran  tripletləri  ardıcıllıqla  belə  yazılır:  asparagin  – 
QAU, alanin – QSU, prolin – SSU və fenilalanin – UUU. Hər triplet bir  məlumat 
vahidini-kodonu (kodu) ifadə edir.  
 
 

---

 
148 
Cədvəl 11.