Bazar bəşəriyyətin od, çörək, təqvim kimi kəşflə rindən biri olub, iqtisadi

---

a)
Bazar bəşəriyyətin od, çörək, təqvim kimi kəşflə rindən biri olub, iqtisadi 
görüş və rəqabət meydanıdır. Bazar elə bir iqtisadi göstəricidir ki, 
cəmiyyətin nə istehsal etməli, nə qədər istehsal etməli və kim üçün istehsal 
etməli suallarına dəqiq cavab verir. Avropa ölkələrində geniş işlədilən 
market, rinq (Almaniya), torq (Çexiya), rupek (Polşa) anlayışları bazar 
mənasını verir. Müasir iqtisadiyyat – müxtəlif təyinatlı əmtəə və 
xidmətlərin, kapitalın (pulun), əməyin (iş qüvvəsinin)
b)
fasiləsiz, daimi təkrar hərəkəti, habelə bir-biriylə müxtəlif formalarda 
münasibəti, yaxud görüşüdür. Bu görüş yeri və iqtisadi münasibətlər məkanı 
bazardır. Vaxtilə A.Smit ba zarda nə baş verdiyini aydınlaşdıraraq yazmışdır: 
“Bazar deyir ki, mənə lazım olanı ver və sən də bazardan lazım olanı alıb 
apar”. Bazar iqtisadiyyatı təsərrüfat təşkilinin elə bir formasıdır ki, onun 
əsas subyektləri olan istehsalçı ilə istehlakçı (alıcı ilə satıcı) arasında onların 
fəaliyyətini (münasibət- 158 lərini) tənzimləyən aralıq idarəedici, 
planlaşdırıcı, inzibati təsisat (təşkilat, orqan) yoxdur. Bazar iqtisadiyyatının 
əsasını: əmtəə (xidmətlər) istehsalı; ictimai əmək bölgüsü; istehsalçıların 
sərbəstliyi (əlahiddəliyi, bir-birindən asılı olmaması); istehsal etdiklə ri 
məhsulların - xidmətlərin sahibi olmaları; xüsusi mülkiyyətçilər kimi 
cəmiyyət həyatında və bazarda fəaliyyət göstərmələri təşkil edir. Ayrı-ayrı 
ölkələrin təsərrüfat sahələrində fasiləsiz təkrar olunan bu çoxcəhətli 
münasibətləri, əlaqələri, prinsipləri tənzimləyən məhz bazardır. 
Bəşəriyyətin keçdiyi çoxəsrli iqtisadi-sosial inkişaf yolunda bazarın 8-10 min 
illik bir tarixi vardır. Bazar haqqında olan müxtəlif fikir və mövqelərdə 
göstərilir ki, o bütün sivilizasiyalarda olmuş, inkişaf etmiş və 
təkmilləşmişdir. Bazar, insanların gündəlik həyatında daim təkrar olunan 
alqı-satqı münasibətlərinin və mübadilə dairəsin dəki sosial-iqtisadi 
əlaqələrin vəhdəti, yaxud toplusudur. Bazar məhsul istehsalçıları ilə onu 
istehlak edənlər arasında iqtisadi münasibətləri aydınlaşdırır. 
c)
Bazarın ümumi strukturu (quruluşu) daxilində onun obyektləri və 
subyektləri dedikdə aşağıdakılar nəzər də tutulur: Bazarın obyektləri: 
1.Əmtəə və xidmətlər bazarı. Buraya əsasən müxtə lif ərzaq məhsulları, 
şəxsi istehlak malları, məişət, kom munal, nəqliyyat xidmətləri, 
mədəniyyət, təhsil, səhiyyə üzrə pullu xidmət bazarları daxildir. 2.İstehsal 
vasitələri bazarı. Buraya istehsal proseslərini həyata keçirtmək üçün lazım 
olan əmək cisimləri və əmək vasitələri, habelə onların tərkibindəki bütün 
kompleks şeylər daxildir. Daşınmaz əmlak, əmək alətləri, xam Məlumat 
Bazarın vəzifələri (funksiyaları) Qiymətyaratma Nizamlayıcı Vasitəçi 
Təmizləyici 161 mal və materiallar, energetika resursları, faydalı qazıntılar 
da buraya aiddir. Bu bazara bəzən istehsal amilləri bazarı da deyilir. 3.İş 

---

qüvvəsi bazarı. Buraya sərbəst surətdə sövdələşmələr nəticəsində 
(müqavilələr üzrə) iş qüvvəsinin alqısatqısı (muzdla tutulması) daxildir. 
4.Elmi-texniki tədqiqatlar bazarına hazır iş variantları, innovasiya, kəşflər, 
patentlər, texnoloji üsulların tək milləşdirilməsinə, əmək məhsuldarlığının 
yüksəldilməsinə təsir göstərə bilən elmi-texniki ixtiralar, yeni ideyalar, 
bunları hüquqi cəhətdən təsdiqləyən rəsmi sənədlərin, lisenziyaların alqı-
satqısı daxildir. 5.Valyuta, qiymətli kağızlar (maliyyə) bazarına müxtəlif ölkə 
valyutalarının, səhmlərinin, istiqrazlarının, çeklərin, akkredittivlərin, 
veksillərin və digər pul öhdəlik lərini yerinə yetirə bilən qiymətli kağızların 
sərbəst alqısatqısı daxildir. 6.Mənzil bazarı mülklərin, bağ evlərinin, 
özəlləşdirilmiş mənzillərin sərbəst surətdə alınıb-satılmasını əhatə edir. 
7.Torpaq bazarı müxtəlif torpaq sahələrinin icarəsi və alqı-satqısını əhatə 
edir. 8. İnformasiya məhsulları bazarı, intellektual xarakterli məhsulları 
(kitab, qəzet, şəkil, kasetlər, reklam, informasiya materialları) əhatə edir.
Azad bazar (klassik, sərbəst, rəqabət bazarı). Bu bazar formasının səciyyəvi 
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, həmin bazarda istər satıcıların, istərsə də 
alıcıların sayı çox olub, qeyri məhduddur
.
Tənzimlənən bazar. Bu bazar forması sivil və mə dəni ölkələrdə, qanun və 
prinsiplərin ali sayıldığı cəmiy yətlərdə fəaliyyət göstərir. Dövlət və onun 
idarəetmə orqanları elə müəyyən tədbirlər sistemi işləyib iqtisadi həya ta 
tətbiq edirlər ki, ölkənin çoxsahəli təsərrüfat həyatı uğurla tənzimlənir. 
Mərkəzləşdirilmiş (planlı, inzibati-amirlik, əmrlə idarə olunan) bazar 
formasında, dövlət bazarın fəaliyyəti nə hədsiz qaydada qarışır. Belə bir 
iqtisadi siyasət xəttinin hansı iqtisadi-sosial nəticələrə gətirib çıxardığı, 
keçmiş Sovet İttifaqı və sosialist birliyi ölkələrinin timsalında özünü aydın 
göstərmişdir. 
Qarışıq bazar, xüsusi sahibkarlığın, dövlət bölmə sinin, xarici kapital və 
işgüzar biznes nümayəndələrinin optimal nisbətlər çərçivəsində (60: 30: 10, 
yaxud 50: 25: 25, yaxud 40: 30: 30,: faiz) fəaliyyət göstərdiyi bir formadır. 
Dünya təsərrüfat həyatı təcrübəsi göstərir ki, tədricən qarışıq bazar forması 
özünü daha çox doğruldaraq iqtisadiyyatda aparıcı bazar formasına 
çevrilir.
Tanınmış iş adamı C.Soros qeyd edir ki, bazar iqtisadiyyatına hədsiz 
aludəçilik, son nəticə etibarı ilə «bazar təməlçiliyinə» (market findament) 
aparıb çıxara bilər. Be lə bir mövqe isə doğru sayıla bilməz. Çünki bazar 
iqtisadiyyatının, dövlətin düşünülmüş tənzimləyici rolu olma dan, arzu 
edilən müsbət iqtisadi-sosial nəticələr qazanması qeyri-mümkündür.