Kamchiligi Pulning mutlaq (mukammal) likvidligi borligiga qaramay, ushbu haqiqatning kamchiliklari bor: pul egasi kam likvidli aktivlardan foydalangan holda oladigan daromadini yo'qotishi kerak. Bu shuni anglatadiki, agar naqd pul bank hisobvarag'iga qo'yilgan bo'lsa, ular o'z egasiga barqaror daromad keltiradi. Ammo, agar pul "uyda tokchada" saqlansa, bunday daromad yo'qoladi. Naqd pulni investitsiyalashning yanada foydali usullari mavjud, masalan, aktsiyalar, obligatsiyalar, dividendlar va boshqalar.
Pul massasini strukturasi Pul muomalasining muhim ko’rsatkichi bo’lib pul massasi hisoblanadi. Pul
massasi xo’jalik oborotidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat
tashkilot, muassasalariga tegishli xarid va to’lov vositalarining yalpi hajmini o’zida
ifodalaydi.
Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davr uchun miqdoriy
o’zgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi hajmi va o’sish su’ratlarini
tartibga solish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari) dan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini
aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M-1 agregati - muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank
schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi;
M-2 agregati - M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma
qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
M-3 agregati - o’z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit
muassasalaridagi jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
M-4 agregati - M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli
sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4ta pul agregati, Yaponiya va
Germaniyada - 3ta, Angliya va Frantsiyada - ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan
to’g’ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun
quyidagi pul agregatlari qo’llaniladi.
M-O agregati - naqd pullar;
M-1 agregati - M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar
(maxsus schyotlar, kapital qo’yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari,
mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba uyushmalari, jamoat va boshqa
tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash
fondi) dagi mablag’lar tijorat banklariga qo’yilmalar va jamg’arma banklaridagi talab
qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng;
M-2 agregati - M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli
qo’yilmalardan iborat;
M-3 agregati - M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig’indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin, ya’ni pul
massasining aktiv qismi - bu pul mablag’larining xo’jalik faoliyatidagi turli xil
shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism -
jamg’armadagi pullar va schyotlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli schyotdagi mablag’ va
jamg’armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o’z ichiga
oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - qariyb pullar deb ham
yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo’lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin.
O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat.
M0- naqd pullar;
M1- M0 schyotlardagi pul qoldigi mahalliy byudjet mablag’lari byudjet,
jamoa va boshqa tashkilot mablag’lari;
M2- M1 Xalq bankidagi muddatli jamg’armalar;
M3 - M2 sertifikatlar maqsadli zayom obligatsiyalari davlat zayom obligatsiyalari xazina majburiyatlari.
Pul agregatlari M1 va M2 ning bir-biridan farqi M2 ning o’z tarkibiga yaqin
orada pulga aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi» - qariyb pullarni olishdadir.