Sa'diy Sheroziy So'zlagan vaqtimda og'zimdan yomon so'zlar ham chiqib ketishi mumkin. Dushmanim esa og'zimdan chiqqan yomon so'zlarnigina terib oladi. Chunki dushmanning nazari yomondan bo'lakka tushmaydi."
Muhammad Nurulloh Saydo Jazariy Ko'zni ayollarga tikishdan va ularni tomosha qilishdan tiymoq kerak. Aqlning so'nishiga, hayo pardasini yirtilishiga va eng muhimi ibodatning "mazasi" yo'qolishiga asosiy sabab shudir.
Gyotening go‘zal va hikmatli satrlari
O lmon shoiri va mutafakkiri Iogann Volfgang Gyote (1749-1832)ning shajarasida bir tomchi turk qoni ham bo‘lganligi to‘g‘risida Niels Hansenning tadqiqiy maqolasi da o’qigan bo’lsangiz kerak. Endi uning ayrim ijod namunalari bilan tanishib chiqishimiz foydadan xoli emas.
Aslida Gyote kattalarning shoiri va uning nomi jahonning Shekspir, Bayron, Pushkin, Gyugo kabi klassiklari qatorida turadi. Hatto, uni olmonlarning Navoiysi desak ham bo‘ladi. Shoirning «Faust», «G‘arbu Sharq devoni» singari katta she’riy asarlari, «Yosh Verterning iztiroblari», «Vilgelm Meysterning o‘qish yillari» nomli nasriy asarlari, «She’riyat va haqiqat» degan tarjimai hol, ayni chog‘da she’r va hayot tadqiqiga oid katta kitoblari ikki asrdan beri o‘quvchilar qo‘lidan tushmay keladi. Har qanday buyuk ijodkor asar yaratarkan, yosh kitobxonlarni ham nazaridan chetda qoldirmaydi. Gyote ham bundan mustasno emas.
XVIII asrda yashab o‘tgan mashhur olmon adabiyotchisi Gotfrid Herder (1744-1803) xalq og‘zaki ijodiga, milliy tarix va xalq she’riyatiga yaqinlik adabiyotning taraqqiy etishiga unumli ta’sir o‘tkazishini ko‘p ta’kidlar edi. Uning o‘zi ham xalq qo‘shiqlari, dostonlarini el og‘zidan yozib olish bilan shug‘ullanar va bu sohaga katta shoir yozuvchilarni ham jalb qilgan edi. Bu ishning natijasi o‘laroq, «Qo‘shiqlarda xalq ovozlari» nomli to‘plam tayyorlab nashr ettirganda, bu hodisa olmon she’riyatida romantik harakatning shakllanishiga katta hissa qo‘shdi. Ana shu to‘plamga Gyote yozib olgan bir qator xalq qo‘shiqlari ham kiritilgan. Uning xalq og‘zaki ijodiyotiga, xalq qo‘shig‘iga qiziqishi, qo‘shiqlardagi samimiyat va obrazli tilning yorqinligi uni bir talay she’rlar yaratishga undadi. Ayniqsa, uning «Yovvoyi gul», «O‘rmon shohi» kabi balladalari va hikmatli she’rlari el orasida katta olqishlarga sazovor bo‘ldi. Quyida biz Gyotening o‘sha balladalari va bir qator hikmatli she’rlarini siz, mushtariylar e’tiboriga havola qilamiz.
***
Kimda sho‘xlik menga yoqar doimo?
Bolada! Sababi: uniki dunyo!
JAMIYAT
Katta bir majlisdan katta bir olim
Turdi-da, uyiga jo‘nab ketdi jim.
«Yoqdimi?» — dedilar, u berdi javob:
«Ular kitob bo‘lsa o‘qimas edim».
***
Sabrsizlik qilgan xarob bo‘ladi,
Pushaymonlig‘ undan ham battar.
Biridan gunohing yanada ortar,
Biri yangisiga sabab bo‘ladi.
***
«Ne qilding, ishlaring bu qadar ulkan?
Derlarki, sen yaxshi inson ekansan!»
Avlodlar! Men oqil harakat qildim,
O‘ylamay bosmadim bironta odim.
***
Parchala, hukm sur! Qanday beorlik!
Birlashtir, yetakla! Eng go‘zal boylik!
***
O‘zi aytganiga kim qilsa amal,
Yetakchilik — unda ko‘rinar go‘zal.
***
Har kim eshik oldin supursa o‘zi,
Toza bo‘lar butun tumanning yuzi.
Har kim o‘z burchini ado etsa soz,
Hammaning ishi ham bitadi a’lo.
***
Bekorga sen izlama shifo!
Dardimizning eng og‘ir siri
Hovliqmalik, befarqlik aro
Turibdi-ku qachondan beri.
***
Eng yaxshi bir sirni berayin sizga:
Dastavval qaranglar o‘z oynangizga!
***
Yomonlarni ayblamangiz, etmang halak,
Yaxshilardan olib yursin yaxshi o‘rnak.
Ammo kimdan asranishni yaxshilar ham
Bilishi shart, chuqur o‘ylab bossin qadam.
***
Tinch, shovqinsiz qilaver mehnat,
Mayli, ergashmagin kimgadir.
Lekin ko‘rmoq istasang hurmat,
O‘zgani ham qilgin-da qadr.
***
Xohi sevu, xohi hazar qil,
Birovlarga yetkazma ozor.
Boshqalarga tekkizmasang til,
Bilki, elda sening o‘rning bor.
***
Mening merosim komil, naqadar keng, omondir,
Mening mol-mulkim zamon, mening dalam zamondir.
***
O‘zgani tanigan, o‘ziga qarab,
Bu yerda ham bir yakunga kelmasa bo‘lmas.
Sharq ila G‘arb
Endi bir-biridan ayrilmas.
***
Ikki dunyo oralig‘ida
Kerak deyman o‘ylab qadam bosishimiz.
Ya’ni Sharqu G‘arb orasida
Yaxshi bo‘lmog‘i shart har bir ishimiz.
***
She’r yozishni istasang
She’r yurtida yashab qol.
Shoirni bilmoq bo‘lsang
Shoirning yurtiga bor.
Abdulla Qahhor adabiyot va hayot haqida
Chuqur bilim, haqiqiy talant egasi o‘z kuchiga, oldinda ketayotganlarga yetib olishiga, bir safda ketayotib, hech qachon orqada qolmasligiga ishonadi. Ma'rifatsiz, talantsiz yozuvchi (yozuvchi emas) esa, birovga yetib olishga ojizlik qiladi-yu, uni chalib yiqitishga, loaqal bo‘yniga kir latta ilib ta'bini xira qilishga, yurgani xalal berishga urinadi. Haqiqiy talant egasi bir-biriga hasad emas, havas qiladi, bir-birining g‘ayratini keltiradi. Bular orasida raqobat emas, jamiyatimizni olg‘a siljitadigan kuch-musobaqa bo‘ladi.
***
Tanqid yomon asar bilan kitobxon orasida dalol, shirinkomaga vijdonini sotadigan dalol bo‘lmasligi kerak.
***
Shunday yozuvchilar bor: umrining birinchi yarmida nom chiqaradi. U nomini boqadi. Umrining ikkinchi yarmida nomi uni boqadi. Adabiyotda bunday bo‘lmasligi kerak. Katta yozuvchini katta yozuvchi, yosh yozuvchini yosh yozuvchi, deb to‘g‘ri aytaverish kerak.
***
Nima uchun ko‘cha harakati qoidasini buzgan kishiga militsiya hushtak chaladi-yu, butun bir tilni buzayotgan odamlarga hech kim hushtak chalmaydi.
***
Illatlarga qarshi kurashar ekanmiz, bir tomondan, illatni bahona qilib hayotimizni qoralashga urinadigan kishilarga yo‘l bermasligimiz, avvalda dimiqib qolgan va endi ochiq havoda xursandligidan o‘ynoqlab "polizni buzadigan" kishilarni tanqid qilishimiz, ikkinchi tomondan, illatlarga qarshi kurashda bizga xalal beradigan kishilarga zarba berishimiz kerak...
***
Klassiklarda ham, xalq adabiyotida ham odatan yigitlar yaxshi ko‘rgan qizlarini maqtashar edi: ko‘zing undoq, o‘zing bundoq deyishar edi, hozirgi ko‘p ashullalarda qizlar o‘zlarini maqtashadi: u yog‘im bundoq, bu yog‘im bundoq deyishadi.
"Ey shoir, tashabbus erkakdan bo‘lishi kerak, bulbulning ham erkagi sayraydi-ku!" deydigan odam yo‘q.
***
Oltmishga kirib bildim: umrim bekorga o‘tmapti, odamlarga kerakli ekanman, hayotda iz qoldiribman.
***
Agar yozuvchining axloq kodeksi tuziladigan bo‘lsa, men halollik bilan shijoatni birinchi modda qilib qo‘yar edim, chunki yozuvchining boshqa hamma xislatlari uning qay darajada halol, naqadar shijoatli ekaniga bog‘liq.
Adabiy asar yozish uchun, hech shubhasiz, talant kerak, lekin yozilgan narsani o‘chirish, kitobxonga zarur gaplarnigina qoldirish uchun talantning o‘zi kifoya qilmaydi, insof ham kerak.
***
Ko‘pgina hunarmandlar qariganda suygan hunaridan mahrum bo‘ladi: uloqchi ot chopolmaydi, surnaychi yaxshi puflolmaydi, o‘yinchi oyog‘ini ko‘tarolmay qoladi. Yozuvchi dutor yoki vinoga o‘xshaydi — eskirgan sayin ochiladi, quvvati oshadi.
***
Eson-omon oltmishga kirganimga xursandman. Bu to‘g‘rida birdan-bir xursand bo‘ladigan joyim bor: yozuvchilikda qirq yillik tajriba orttirdim. Bu tajriba umrimning qolgan qismini samarali o‘tkazishimda menga juda qo‘l keladi.
***
Ming ketmon urishga, tog‘ni qo‘porib tashlashga qodir odam bir ketmon urib qo‘yib kerilmaydi, o‘zini yelpimaydi, tahsin va ofarin kutmaydi. Bir ketmon urib, tahsin va ofarin umidida atrofga qaragan odam shu bilan ikkinchi ketmonni urishga ojizligini ko‘rsatadi.
***
Yozuvchi yoshligida yoshligiga rioya talab qilsa talantiga shira tushadi, erta qariydi, keyin qariligiga rioya talab qiladi-yu, umumadabiyot gazini ko‘rganda qunishadi, inqillaydi...
***
Yozuvchi adabiyotga ikki xil kiradi: birinchi asari bilan tutab. birinchi asari bilan yashnab kiradi.
***
Odam o‘zining gunohini boshqa birovning gunohi bilan yuvmoqchi bo‘lishi chakki, chunki gunohni gunoh bilan hech qachon yuva olmaydi.
***
Tutab kirgan yozuvchi uzoq tutaydi, ko‘ngildan chiqarib emas, qorindan chiqarib asar yozadi, yozuvchilik umrining oxirigacha tutaydi, hech qachon yorug‘lik chiqarib, hech kimning diqqatini jalb qilmaydi. Yozuvchilikka cho‘g‘day yashnab kirgan yozuvchi asardan asarga yashnay beradi (qornidan chiqarib emas, ko‘nglining roziga aylangan narsalar haqida yonib asar yoza beradi), bunday yozuvchilar birinchi asari bilanoq adabiyot muhibining diqqatini jalb qiladi. Nihoyat, oxirida abadiy so‘nmas o‘tga aylanadi. Men adabiyot muhibiman. shuning uchun adabiyotga yashnab kirgan yoshlarni ko‘rib, quvonib ketaman, quvonchimni o‘sha yoshning o‘ziga minnatdorlik izhor qilib aytaman. Bu yashnagan cho‘g‘ni yelpish demakdir...
***
Adabiyotda umr bo‘yi tutab yurgan yozuvchilar hech qachon o‘z mahallasi doirasidan tashqariga chiqmaydi, lekin o‘zini klassik hisoblaydi. Shuning uchun bularni mahalla klassiklari deb atash mumkin.
***
1. Tanqid adabiyotimizga katta adabiyot cho‘qqisidan qaramayotir. Mahalliy klassiklar paydo bo‘layotipti. Bu klassiklar asarlarini rus tiliga tarjima qilinmasligidan manfaatdor.
2. G’alati-g‘alati «nazariya»laro‘zi ko‘karib, o‘zi qurib yotipti. Bir vaqtlar ijobiy qahramonsiz asar bo‘lishi mumkin emas degan «nazariya» chiqqan edi, hozir komediyada ijobiy qahramon shart degan «nazariya» o‘rmalab yuripti. Bunaqa hodisalar bilan hech kimning ishi yo‘q.
3. Tanqidchilarimiz ittifoq doirasiga chiqqani urinmayotipti, «shu yerning o‘zi tinch» deyishadi.
4. Aruz sohasida tayinli bir gap yo‘q, aruz hozirgi poeziyamizning asosiy yo‘llaridan bo‘la oladimi? Aruz ko‘pincha formalizmga xizmat qilayotipti-ku!
***
Bolaligimda bir kartina ko‘rgan edim. Bosh rolni Charli Chaplin o‘ynagan edi, shekilli. Qahramon noshud, notavon — hech ishga yaramaydi. Nihoyat, bir qarindoshi uni o‘t o‘chirish komandasiga ishga oladi.
— Bu yerda nima ish qilaman ? — deb so‘raydi qahramon.
— Mana bu shlang,— deyishadi unga,— qaerda o‘t yo tutunni ko‘rib qolsang, dod solib suv sepaverasan.
Qahramon shu ishga yaraydi, lekin uning oldida na chirog‘ yoqib bo‘ladi, na papiros chekib—dod solib suv sepaveradi.
Farosatda shunga teng keladigan tanqidchidan xudo saqlasin!
***
Yozuvchini hech qachon hech kim ko‘tarmaydi. Yaxshi yozuvchini yaxshi asarlar ko‘taradi, yaxshi yozuvchi ko‘tarilib ketganini hatto o‘zi ham bilmay qoladi.
***
Mikrob qanchalik xavfli bo‘lsa, uni shunchalik katta qilib ko‘rsatadigan mikroskop kerak. Satira o‘tiga uchragan kishi vijdoni bo‘lsa odamlarning yuziga qarolmaydi, vijdonli bo‘lmasa og‘zidan ko‘pik sochib, yozuvchining ketidan bolta ko‘tarib yuguradi.
***
Adabiy asar yozish uchun, hech shubhasiz, talant kerak, lekin yozilgan narsani o‘chirish, kitobxonga zarur gaplarnigina qoldi-rish uchun talantning o‘zigina kifoya qilmaydi, insof ham kerak.
***
Bolalar yozuvchisi, shubhasiz, talantli, bilimli pedagog bo‘liish kerak, lekin bularning ustiga o‘zi odamoxun bo‘lmasa qadri bir pul.
***
Zaruratsiz, ichki dardsiz, ehtirossiz yozilgan asar o‘lik bo‘ladi. Bundoq asarga hech qanaqa g‘oya, muhim mavzu jon kirita olmaydi.
***
Adabiyotga o‘g‘ri mushukday tuynukdan tushadigan odamlar ham bo‘ladi. Bular adabiyotni hunardan kasbga, ya’ni sababi tirikchilikka aylantirib olishadi. Bunaqa odamlar qadim zamonda ham bo‘lgan, hozir ham bor, ehtimol, bundan keyin ham bo‘lsa.
***
Hayot magnit — o‘ziga tortadi, yozuvchi shu magnitni o‘ziga yuqtira olsagina kitobxonni o‘ziga torta oladi.
***
Boshqa ishga yaramay adabiyotda tanqidchilik qilib kun ko‘rib yurgan tanqidchi qo‘rqoq qorovulday har sharpadan cho‘chib shaqildoq chalaveradi.
***
Asar qovog‘ari chaqqanday semiz...
***
Semiz kitobning yuragi yaxshi tepmaydi...
***
Xomsemiz asar ustidan asfalt qiladigan mashina o‘tka-zish kerak.
***
Yozuvchilikning boshqa hunarlardan farqi — yozuvchi o‘zini o‘zi operatsiya qiladi: yozganini qisqartirib tashlay oladi.
***
Bunga o‘xshagan yozuvchining oldidan ilxom parisi paranji yopinib o‘tadi...
***
Bu kitobingizdan, siz adabiyot fondi bergan pulga yarasha hayotni o‘rganganingiz shundoq ko‘rinib turibdi...
***
Ha, o‘qidim, lekin hazm qilib bo‘lmaydigan asar ekan. Palag‘da tuxumga murch sepib bergan bilan uni yeb bo‘lmaydi-ku?!
***
Asar agar katta adabiyotga kirmasa asar emas. Bordiyu bo‘ynidan boylab olib kirilsa, u oyoqosti bo‘ladi.
***
Yozuvchining mahorati shundaki, butun bahorni atigi chigitdek keladigan g‘o‘za ichiga qamab bera biladi...
***
Muhabbat dutor, ehtiyot qilib tutmasang, tob tashlaydi.
***
Boshqa ishga yaramay adabiyotda tanqidchilik qilib kun ko‘rib yurgai tanqidchi qo‘rqoq qorovulday, har sharpadan cho‘chib shaqildoq chalaveradi.
***
Bu odam yozuvchilik mehnatini faqat yozishdan iborat deb o‘ylaydi.
***
Adabiyot atomdan kuchli, lekin uning kuchini o‘tin yorishga sarf qilish kerak emas.
***
Adabiyot hunar, uni kasbga aylantirib olgan yozuvchi olmaga tushgan qurtdan farq qilmaydi.
***
Gap qancha yaxshi bo‘lsa, u shuncha qisqa bo‘ladi.
***
Shunday tanqidchilar ham borki, bir yozuvchining bir asarini tanqid qilib qo‘yadi-da, keyin shu avtorning yangi asarini kutadi. U to‘g‘rida «yaxshi gap aytib, avvalgisini yuvmoqchi», bo‘ladi.
