Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU
Nuhun doğma qızı Vəjilədən bir oğlan uşağı olur və adını Türkmən qoyurlar... Dişi itdən dönən qızın soylarından lulular törəyir.”
Yüklə 2,82 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tübüt və Xotənin ayrı dilləri və yazıları vardır. Onların ikisi də türk dilində yaxşı danışa bilmirlr... Tübüt: Türk diyarında yaşayan qələbəlik bir qövmdür... “
|
Nuhun doğma qızı Vəjilədən bir oğlan uşağı olur və adını Türkmən qoyurlar... Dişi itdən dönən qızın soylarından lulular törəyir.” Maraqlıdır ki, özbək “Xannamə”sində Azərbaycanın qədim sakinlərindən kimmerlərin də adına rast gəlinməkdədir. Bu isə buradakı süjetlərin bir çoxunun Ön Asiya və Qafqaz mənşəli olduğunu göstərməkdədir. Dastanda suriyalılardan da (aşşurlardan) söhbət açılması bu fikri möhkəmləndirir. Görünür, bu süjeti Orta Asiyaya özbəklərin etnogenezində yaxından iştirak etmiş matienlər (myutenlər) aparmışlar. Adlarına e.ə. ll – l minilliklərə aid mixi yazılarda Azərbaycan və Şərqi Anadoluda yaşayan türkdilli xalqlardan biri kimi rast gəlinən bu boyun əfsanələrində onların indiki Özbəkistan ərazisinə Urmiya gölü sahillərindən köç etdiklərini əks etdirən süjet də yer almaqdadır. Bu barədə məşhur rus türkoloqu L. Tolstova özünün “Xorəzm vadisinin tarixi onamastikasının bəzi məsələləri” adlı məqaləsində ətraflı məlumat verməkdədir. Qeyd etmək lazmdır ki, Nuh peyğəmbərin qızı Vəjilə ilə bağlı eyni mifoloji süjet Azərbaycanda da mövcuddur və bu süyetdə də köpəyin qıza çevrilməsi və dülgərlərdən birinə ərə verilməsi barədə fraqment yer alır, fəqət bu “qızdan” lulu xalqının törəməsi barədə bir söz deyilmir. Məlumat üçün bildirək ki, bu xalqın adına çox – çox sonralar hunların tərkibində hərbi birləşmələrdən biri kimi rast gəlirik. Sonralar isə onların Şərqi Türküstan və Tibet tərəfə köçdüyünü düşünmək olar. Bunu Şərqi Türküstan ərazisindəki Luluan (luluların məkanı) adlı yaşayış məntəqəsinin adı, eləcə də Tibet tayfalarından birinin lulu adlanması sübut edir. Tibetdəki luluların artıq çoxdan tibet dilinə keçməsinə baxmayaraq, onların XVl əsrə aid yazılı abidələri dövrümüzədək çatmışdır. Onların dili tibet dili deyil. Nə olduğu hələ müəyyənləşdirilməyib. İohannes Fridrix özünün “Yazı tarixi” kitabında bir neçə lulu sözünü vermişdir ki, həmin sözlər türk dilindəki analoqlarına çox bənzəyir: Ka – qapı (şumercə ka) Le = əl
Lou – qol Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əski türk mənbələrində tübütlər adlandırılan tibetlilərdən söz açan Mahmud Kaşğarlı onları ikidilli kimi vəsf etmiş və danışdıqları iki dildən birinin türk dili olduğunu yazmışdır: “Ən təmiz və doğru dil yalnız bir dil bilən, farslarla qarışmayan və əcnəbi ölkələrə gedib - gəlməyən adamların dilidir. İki dil bilən şəhərlilərlə oturub – duran adamların dili nöqsanlıdır. Xaricə gedib - gələn və əcnəbilərlə qarışanlar isə xotən, tübüt və tanqutların bir qismidir. Bunlar türk elinə sonradan gəlmişlər. Mən bunların hər birinin dilindən danışacağam...
“Qabusnamə”də isə türk xalqlarından söz açılarkən, oğuz, qıpçaq, xotən, tatar, xallux (karluq) və s. ilə yanaşı tibetlilərin adı da çəkilir. Madam ki, Tibetdə (Tübütdə) yaşayan və sonralar tibet dilinə keçən luluların dili ən azı XVl əsrə qədər tibet dili olmamışsa və həmin dövrdə bu ölkədə tibet və türk dillərində danışılıbsa, eləcə də bu gün Tacikistanda yaşayan lulular tacik dili ilə yanaşı özbəkcə (türkcə) də danışırlar, demək, lulular türk idilər. “Xannamə” də lulularla türkmənlərin yanaşı xatırlanması da diqqətəlayiqdir. Məsələ burasındadır ki, sözügedən dastanda “türkmən” adı oğuzlara şamil edilir. Ümumiyyətlə, “türkmən” adının “oğuz” etnoniminin sinonimi olduğu məlumdur. Bu barədə Mahmud Kaşğarlı da yazmışdr. E.ə. lll – ll minilliklərə aid mixi yazılardan gördüyümüz kimi, lulularla oğuzlar (kutilər) eyni və ya çox yaxın ərazilərdə yaşamışlar. Q. Qeybullayev lulu hökmdarlarının mixi yazılı kitabəlrdə dövrümüzədək ulaşmş adlarını təhlil edərək, onların şumer adları olduğunu göstərmişdir. Lulu şahlarından birinin Cənubi Azərbaycan ərazisindən tapılan kitabəsi isə akkad dilində qələmə alınmışdır. Bu gün Özbəkistan və Tacikistanda (əsasən Tacikistanda) lulu adını daşıyan bir xalq da yaşamaqdadır. Onlar iki dildə - tacik və türk - özbək dillərində danışırlar. Taciklər onları “qaraçı” adlandırırlar. Hətta tacik dilində lulu etnonimi (luli) “qaraçı” (çingənə) sözünün sinoniminə çevrilmişdir. Bunun da səbəbi sovet dövründə köçəri həyat tərzi keçirn luluların pasportlarının zorla toplanaraq, onların milli adlarının qaraçı adı ilə əvəz edilməsi olmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan tarixşünaslığında qəbul edilmiş yanlış konsepsiyaya görə, Manna dövlətinin e.ə l minillikdə, Cənubi Azərbaycan ərazisində, Urmiyə gölü hövzəsində formalaşdığı hesab edilir. Bu da ondan qaynaqlanır ki, öncəki dövrlərə aid mənbələrdə bu dövlət haqqında olduqca az məlumat vardır. E.ə l minilliyin başlarına aid mənbələrdə isə Manna (Mahan) haqında məlumatların sayı – hesabı yoxdur. Üstəlik də e.ə lll minilliyə aid mənbədə onun adı Mahan, e.ə l minilliyə aid Aşşur – Babil və Urartu mənbələrində Manna, Mana, Mannaş, Muna və ya Man şəklində çəkilir. Elə bu səbəbdən də Mahan və Mannanın eyni şey olduğu diqqətdən kənarda qalmış, Manna dövlətinin həmin dövrə, yəni e.ə. l minilliyə aid tarixi daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu dövr artq Mannanın öncəki qüdrətini itirdiyi və önmli dərəcədə zəiflədiyi dövrdür. Həmin dövr bütünlüklə Aşşur (Assuriya) və Urartu dövlətlərinin işğalçılıq siyasətinə, eləcə də daxili separatizmə qarşı mübarizə şəraitində keçmişdir.
MAHAN DÖVLƏTİNİN SÜQUTU Solmaz Qaşqay arxeoloji materiallara istinadən, haqlı olaraq göstərir ki, müəyyən dövrlərdə Mannanın (Mahanın) sərhədləri Araz çayından şimala uzanmış və Manna dövləti özünün gücləndiyi dövrlərdə geniş bir ərazini əhatə etmişdir. İlkin mənbələrin diqqətlə incələnməsi bu müddəanın tam doğru olduğunu, Mənbələrdə adı artıq “Manna” (Manaş, Mana, Man, Muna) kimi çəkilməyə başlayan bu ölkənin ərazisinin düşünüldüyündən çox-çox böyük olduğunu, təkcə Güney və Quzey Azərbaycanı deyil, eyni zamanda bugünki Dağıstan və Çeçenistanı da içinə aldığını, saklar və iskitlər ölkəsi kimi tanınan Sakasenanın (Zikertu, Saqarta, Şakaşen) da bu dövlətin bir əyaləti olduğunu göstərir. Bu məsələyə keçməmişdən öncə qeyd edək ki, mütəxəssislərin, demək olar ki, hamısı (V. V. Struve, İ. M. Dyakonov, K. V. Trever, İ. Q. Əliyev, V . F. Minorski, A. P. Novoseltsev) tək bir Sakasenadan söhbət açmış və onun Gəncə ilə Urmiya gölü arasında uzandığını, yəni həm Quzey, həm də Güney Azərbaycanı əhatə etdiyini qeyd etmişlər. Məsələn, İ. Dyakonova görə, iskitlərin məskənini Manna torpaqlarının şimal sərhəddində, Araz çayı və ondan şimaldakı torpaqlarda lokalizə etmək lazımdır. İ. Əliyev isə qeyd edir ki, iskitlərin məskəni Azərbaycanın həm cənubunu, həm də şimalını əhatə etmişdir. M. İsmayıl da eyni fikirdə olmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində isə məlum olmuşdur ki, sakların yaşayış arealına bugünkü Gürcüstan və Qərbi Azərbaycan (Ermənistan) ərazisi də daxil idi. Məlum olduğu kimi, "Sakasena" adına antik müəlliflərin, "Şakaşen" adına isə erməni müəlliflərinin əsərlərində rast gəlinmişdir. Saklardan gen - bol söz açan aşşur mənbələrində isə bu toponimə rast gəlmirik. Əvəzində isə Aşşur və Urartu mənbələrində paytaxtı Parta (Bərdə) olan Saqarta (Zikertu) toponimilə rastlaşırıq və bu toponim mənbələrdə Mannanın əyalətlərindən biri kimi qeyd edilir. Doğrudur, həmin ölkənin Cənubi Azərbaycanda Miyanə və Ərdəbil arasında yerləşdiyi hesab edilir, lakin faktlar bu ehtimalı nəinki təsdiqləmir, əksinə söhbətin məhz Bərdə ətrafındakı ərazilərdən getdiyini sübut edir. Məsələ burasındadır ki, saqartalılardan söhbət açan Herodot onları utilərlə birlikdə yad edir, utilərin isə Araz çayı yaxınlarında yaşadıqlarını göstərir. Və məsələ təkcə bu faktla bitmir. İş birasındadır ki, sonrakı əsr mənbələrində Bərdə və ətrafı Uti, yəni utilər ölkəsi kimi qeyd edilmişdir. Məlum olduğu kimi, Mannanın (Mahanın) əyalətlərindən biri də Andiya idi. Bu əyalətin adına ilk dəfə lll Salmanasarın, daha sonra isə lll Adadnerarinin kitabələrində rast gəlinir. Mütəxəssislər lll Adnerarinin kitabəsində söylənilənlərə istinadən, Andiyanın Xəzər sahillərində yerləşdiyi fikrində yekdil olmuşlar . Fəqət bu vilayətin guya Xəzərin cənub – qərbində yerləşdiyi bildirilmişdir. Q. Melikaşvili Saqartanın (Zikkertunun) paytaxtı Partav şəhəri ilə Azərbaycandakı Bərdə, eləcə də Andiyanın adının Dağıstandakı Andi toponimi ilə eynilik təşkil etdiyinə diqqət çəkmiş, amma bunu mannalıların guya qafqazdilli olduqlarını "sübut" etmək üçün etmişdir. Bu alim Andiya və Andi toponimləri arasındakı eyniliyi göstərməklə, əslində bizə Andiyanın harada olduğunu göstərmişdir. Biz də bu fikirdəyik ki, Andiya əyaləti Xəzər dənizi sahilində yerləşmişdir, fəqət bugünkü Dağıstan ərazisini əhatə etmişdir və qafqazdilli andi (andiyalı) xalqının adı ilə bağlı olmuşdur. Məlumat üçün bildirək ki, andilər (andiyalılar) Dağıstan xalqlarından biridir və bu gün də varlıqlarını sürdürməkdədirlər. Fəqət sovet dövründə onların milli kimlikləri inkar edilmiş və avarların bir qolu olduqları iddia edilmişdir. Hazırda Dağıstanda mövcud olan iki Göysu çayından biri avarların adı ilə "Avarskoye Koysu", digəri isə andilərin adı ilə "Andiyskoe Koysu" adlanmaqdadır. Maraqlıdır ki, ll Sarqonun müttəfiqi kimi çıxış edən Manna (Mahan) hökmdarına qarşı Urartu çarının təhriki ilə üsyan edən Saqarta (Zikkertu) və Andiya əhalisini cəzalandırmaq üçün bu ölkələrə hücuma keçən ll Sarqon öncə saqartalı, daha sonra isə andiyalı üsyançıları məhv etmişdir. Yəni o, öncə Saqartaya (Zikkertuya) gəlmiş, daha sonra isə Saqartadan keçərək Andiyaya daxil olmuşdu. Bu da təbiidir, çünki Dağıstana getmək üçün mütləq Quzey Azərbaycandan keçmək lazımdır. Mannanın digər bir əyalətinin də "Durdukka" olduğu və burada eyniadlı şəhərin bulunduğu məlumdur. Q. Melikaşvili haqlı olaraq göstərmişdir ki, Durdukka çeçenlərin əski adı olan "durdzuk" (Dağıstanda bu gün də çeçenlərə "durdzuk" deyirlər) etnonimi ilə bağlıdır. Eyni etnonimə Xl əsr gürcü tarixçisi Leonti Mrovellidə də rast gəlmək mümkündür. O, eyni zamanda durdzuklarla yanaşı, andilərin, yəni andiyalıların bir qolu olan didoyların da adını çəkmişdir. Maraqldır ki, “durdzuk” etnotoponiminə Əbu Təmmamın Əbu Səid Səqəriyə ithaf ediyi şerində də “druz” formasında ras gəlinməkdədir. Yaqut əl – Həməvi “Möcəm əl – Buldan” əsərində həmin şerdə işlnmiş “druz” (çeçenlərin əski adı) yer adından söz açarkən onun Azərbaycan hüdudları içində olduğunu vurğulamışdır. Bütün bu faktlar sübut edir ki, Manna gücləndiyi vaxtlarda Quzey Azərbaycan ərazisi ilə yanaşı, Dağıstan və Çeçenistanı da öz sərhədləri içərisinə daxil edə bilmişdi. Saqarta (Zikertu, Sakasena) da Mannanın bir parçası idi. Onun mərkəzi Bərdə olsa da, ərazisi Azərbaycanın həm quzey, həm də güney ərazilərini əhatə edirdi. Mənbələrdə bundan başqa Mannanın digər ərazilərinin – Zamua (Naxçıvan və ətrafı), Mazamua (Balakən rayonu və Dağıstanın ona bitişik əraziləri, Mazımçay hövzəsi), Gilzan (Tovuz rayonu Girzan kəndi), Allabria, Karalla, Meişta – Mesi, Alataye (qədim mənbələrdəki Aratta. Təbriz və ətrafı), Maday (Həmədan, Tehran və Qəzavin üçbucağı), Surikaş, Missi, Gizilbunda, Uişdiş, Parsua (Kürdüsan), Parsuamaş (Fars), Buştu, (Pəştu, Əfqanıstan) Bara – Sanqibutu, Simkur (Şəmkir), Darbani (Dərbənd) və s. vilayətlərinin adı çəkilir. Bu vilayətlərin adları dövrümüzədək yaddilli mənbələrdə çatdığı üçün onların türkcə adları məlum deyil. Şübhəsiz ki, onların bəzisinin əhalisi türk olsa da, çoxunun əhalisi etnik baxımdan yekcins deyildi. Məsələn, Parsua (Kürdüstan), Parsuamaş (Fars) və Biştu (Pəştu) əyalətlərinin əhalisi əsasən irandilli, Andiya, Mazamua və Durdukkanın əhalisi əsasən qafqazdili və qismən türkdilli, Maday, Zikertu, Simqur, Darbani və Alateyenin, eləcə də mərkəzi əyalətlərin əhalisi türk idi. Odur ki, Mannaya monoetnik dövlət kimi deyil, mərkəzi Azərbaycanda yerləşən, kutilərin (oğuzların) hakimiyyətdə olduğu böyük imperiya kimi baxmaq lazımdır. Bu impriya özünü ən qüdrətli çağlarında hakimiyyətini və sərhədlərini Andiya (bugünkü Dağıstan), Durdukka (bugünkü Çeçenistan), eləcə də Parsua (Kürdüstan), Parsuamaş (Fars) və Biştu (Pəştu, bugünkü Əfqanıstan) əraziləri hesabına genişləndirə bilmişdi. İmperiyanın mərkəzi isə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan ərazisi idi və dövlətin paytaxtı Urmiya gölünə yaxın bir yerdə yerləşirdi. Bu vilayətlər keçmişdə Mahan dövlətinin tərkibində və kutilərin (oğuzların) hakimiyyəti altında olsalar da, əslində ayrı-ayrı ölkələr idi və onlar uğrunda Manna (Mahan), Aşşur və Urartu dövlətləri arasında mübarizə gedirdi və onlar gah bu, gah da o biri tərəfin əlinə keçirdi. Manna özünün ən güclü çağlarında onların üzərində hakimiyyətini bərqərar edə bilmişdi. Bu ölkələr bəzən müstəqil və yarımmüstəqil də olmuş, bəzən isə Aşşur və ya Urartu tərəfindən işğal edilərək, onların tərkibində yaşamaq məcburiyyətində olmuşlar. Fəqət bu gunə qədər siyasi məqsədli qondarma rus – sovet konsepsiyalarına əsaslanmaqda davam edən Azərbaycan tarixşünaslığı Mannanı Urmiya hövzəsində var olan kiçik bir dövlət, bu əyalətləri də həmin kiçik ərazidə səpələnmiş kiçik əyalətlər kimi təqdim edir. Halbuki, onların bəzisi Aralıq dənizi (Aşşur mənbələrində günbatan dəniz) sahillərində yerləşirdi. Bu üzdən də çıxarılan nəticələr də səhv olur. Məsələn, “Azərbaycan tarixi” kitablarında, eləcə də Solmaz Qaşqayın “Manna tarixi” kitabında belə bir fikir təkrar olunur: “Assurlar (aşşurlar) Uraş qalasını ələ keçirərək dağıtdılar, Gizilbunda hökmdarı Pirişati döyüşdə 6 min döyüşçü itirdi, özü isə 200 döyüşçü ilə əsir düşdü. Qaynağın məlumatna görə, assurlar (aşşurlar) Uraş şəhərinin küçələrini qırmızı yun kimi döyüşçülərin qanına boyanmışdı. Əsirlər tutuldu, əhalinin əmlakı talan olundu...V Şamsi – Adadın dediyinə görə, o, Günbatan dənizə (Xəzər) kimi əhali arasında vahimə yaratdı.” Sözügedən kitabların hamısında cüzi dəyişikliklərlə yer alan bu sitatda hər yerdə “Günbatan dəniz” ifadəsinin ardınca mötərizədə “Xəzər” ifadəsi yazılmışdır ki, bu həmin kitabların müəlliflərinin həmin sitatı ağına – bozuna baxmadan hansısa rus müəllifindən və bir –birindən köçürdüklərini sübut edir. Şübhəsiz ki, bu fakt delitantizmin və savadsızlığın klassik nümunəsi hesab edilə bilər. Çünki bu halda müəlliflərin Aşşur dövlətinin ya coğrafi mövqeyini, ya da ümumiyyətlə coğrafiyanı bilmədiklərini göstərir. Məsələ burasındadırki, Akkad dövlətinin varisi və birbaşa davamı olan Aşşur dövlətinin mərkəzi indiki Suriya (Suriya adı Assuriya, yəni Aşşur adından törəmişdir) və qismən də İraq ərazisi idi. Paytaxtı Ninəviyə (indiki Mosul) İraq ərazisində yerləşirdi. Suriya və İraqdan günbatan tərəfdə, yəni qərbdə Xəzər yox, Aralıq dənizi yerləşir. Xəzər isə Aşşurdan gündoğanda, yəni şərqdə idi. Həmin kitablarda eyni səhv başqa yerdə də təkrarlanır: “Bu zaman, yəni (e.ə) lX əsrin sonlarında Gizilbunda hökmdar tərəfindən idarə olunurdu və Mannadan hələ tam asılı deyildi. E.ə lX əsrin sonunda assur (Aşşur) hökmdarı lll Adadnirari (810 - 783 – cü illər) öyünür ki, Günbatan (Xəzər) dənizə kimi yerləşən ərazini işğal etmişdir.” Gördüyümüz kimi, bu halda söhbət heç də Mannann Urmiya sahillərindki kiçik əyalətlərindən yox, Aralıq dənizinə yaxın yerlərdə yerləşən və Mannadan asılı olan ölkələrdən gedir. Həmin ölkələr Mannanın tərkibinə minillər öncə keçmişdi. Əgər kitablarda əks olunan yanlış konsepsiyaya istinad etsək, gəlcəyimiz nəticə bu olacaq: Mannada vahid mərkəzi hakimiyyət yox idi və o, tayfalar birliyindən ibarət idi, yəni yenicə dövlət olurdu. Daim qonşular tərəfindən işğal olunurdu. Bu, rus imperialistlərinin bizə təlqin etdikləri və alimlərimizin də kor – koranə qəbul və təbliğ etdikləri yanlış, qeyri – elmi və sırf siyasi məqsədli konsepsiyadır. Gercək isə budur ki, Manna (Mahan) dövləti kökü e.ə. lll minilliyə qədər uzanan, kutilər (oğuzlar) tərəfindən idarə edilən və e.ə l minilliyin başlarında öz qüdrətini qismən qoruyub saxlayan güclü dövlət idi. Güclü olduğu üçün də sərhədlərini Aralıq dənizinə, eləcə də Fars və Əfqanıstana qədər genişləndirməyi bacarmış qüdrətli bir imperatorluq idi. Farsın (Parsuamaş) Hind okean sahilində yerləşdiyini nəzərə alsaq, tam qətiyətlə söyləyə bilərik ki, qüdrətli çağlarında Mannanın cənub sərhədləri Hind okenına qədər uzanmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Mahan (Manna) dövlətinin adına ilk dəfə e.ə. lll minilliyə aid Şumer - Akkad mətnlrində, daha sonra isə e.ə. ll minillikdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar Əhdi – Ətiqdə rast gəlinmişdir. Aşşur və Urartu mənbələrində isə həmin dövlətin adı e.ə. l minilliyin birinci yarsında baş vermiş siyasi və geosiyasi olaylarla bağlı hallanmaqdadır. Bir sözlə, söhbət Tunc və Dəmir dövrlərini, yəni ən azı 2 minillik bir dövrü əhatə edən uzun bir zaman kəsiyindən gedir ki, həmin zaman kəsiyinin başlanğıcı Azərbaycanda Kür – Araz mədəniyyətinin ortaya çıxdığı dövrlə üst –üstə düşür. Maraqlıdır ki, həmin mədəniyyətin izləri Mahan (Manna) imperatorluğunun yayıldığı geniş cöğrafi ərazinin tamamnı əhatə etməkdədir. Məlumat üçün bildirək ki, tarixdə Eneolit dövründən sonra gələn dövr Tunc dövrü adlanır. Bu dövr e.ə. lV minilliyin sonu və lll minilliyin əvvəllərindən başlayaraq ll minilliyin sonu və l minilliyin əvəllərinə qədər davam etmişdir. Bu dövr xronoloji cəhətdən üç mühüm hissəyə bölünür: ilk, orta və son Tunc dövrləri. Mövzu ilə bağlı tanınmış arxeoloq alim Rəşid Göyüşovun yazdıqlarını bir daha yada salaq.: “İlk Tunc dövrü tuncun kəşfi ilə başlanır. Bu dövr üçün başlıca xarakterik xüsusiyyətlərindən biri həmin dövr mədəniyyətinin ümumi Qafqaz miqyasında eyniliyidir. Azərbaycanda ilk Tunc dövrü abidələri elmi ədəbiyyatda “Kür – Araz mədəniyyəti” adı ilə məşhurdur. Hazırda müəyyən olunmuşdur ki, ilk Tunc dövrünə aid Kür – Araz mdəniyyəti üçün xarakterik olan abidələrin yayılma ərazisi olduqca genişdir. Tədqiqatçılar Kür – Araz mədəniyyətinin izlərinə bütün Zaqafqaziyada (Güney Qafqazda), İranın şimal – qərbində (Güney Azərbaycanda və bugünkü İranın ona bitişik ərazilərində), Şərqi Anadoluda, Dağıstanda, Çeçen – İnquşetiyada və b. yerlərdə təsadüf etmişlər.” Yuxarıda təqdim edilən sitatdan da göründüyü kimi, ilk Tunc dövrünü səciyyələndirən Kür – Araz mədəniyyətinin yayılma arealı mənbələrdə Manna (Mahan) vilayətləri kimi qeyd edilən coğrafi ərazilərin cəmini əhatə etmişdir. Yəni bu mədəniyyətin arealı ilə Manna dövlətinin əhatə arealı tamamilə üst – üstə düşmüşdür. Rəşid Göyüşovun yazdığına görə, həmin dövrü səciyyələndirən abidələrin yayılma arealı və onların sıxlığı haqlı olaraq belə nəticəyə gəlməyə imkan vermişdir ki, ilk Tunc dövründə Azərbaycan ərazisində əhalinin sayı xeyli artmışdı. Bu dövr, başlıca olaraq, məişət abidələri – yaşayış məskənləri vasitəsilə izlənmişdir: “Naxçıvanda l Kültəpənin ll təbəqəsi, ll Kültəpənin alt təbəqəsi, Babadərviş yaşayış yerinin üst qatı, Mingəçevir abidələri kompleksinin ilk dövrü, Kültəpə, Meynətəpə, Uzuntəpə və digr abidələr Kür – Araz mədəniyyətini səciyyələndirən maddi – mədəniyyət qalıqları ilə olduqca zəngindir. Bu mədəniyyətin izlərinə Qobustan abidələri kompleksində də təsadüf olunmuşdur. Göstərilən abidələrdə aparılmış arxeoloji qazıntılar, həmin dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsini, yaşayış məskənlərinin xarakterik cəhətlərini, İlk Tunc dövrü üçün səciyyəvi olan bir sıra adət - ənənələri, həmçinin Kür – Araz mədəniyyəti sakinlərinin həyatında baş vermiş digər iqtisadi, ictimai və ideoloji dəyişiklikləri üzə çıxarmışdır...
Maraqlıdır ki, indiyə qədər üzə çıxarılan və alimlər tərəfindən Manna şəhər-ləri kimi xarakterizə edilən şəhərlərin binalarının böyük əksəriyyətində sütunlardan istifadə edilmişdir. Yəni bu, Manna (Mahan) memarlığının ayrılmaz elementlərindən biri idi. Mingəçevirdən tapılan və ilk Tunc dövrünə aid edilən tikililər sübut edir ki, bu elementdən istifadə edilməsi Kür – Araz mdəniyyətinin tarix səhnəsinə çıxdığı dövrdən başlamışdır. Deməli, bu mədəniyyət və incəsənət hadisəsi Kür – Araz mədəniyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Eyni hala e.ə. l minilliyin əvvəllərinə, başqa sözlə, “Manna” adının Aşşur və Urartu mənbələrində peyda olduğu dövrə, yəni Dəmir dövrünə aid edilən arxeoloji abidələrdə rast gəlinmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, bu dövr Manna abidələri arxeoloqlar tərəfindən daha yaxşı öyrənilmiş və təsvir edilmişdir. XX əsrin ortalarında indiki İran ərazisində - Urmiya gölünün şimal – qərbində, Xəzər dənizinin cənub sahillərində, bugünkü İranın Kaşan şəhəri yaxınlarında, eləcə də Loristanda maraqlı arxeoloji qazıntılar aparılmış və həmin ərazilərdən e.ə. 1300 – e.ə. 600 – cü illəri əhatə edən zəngin maddi mədəniyyət abidələri üzə çıxarılmışdır. Bu abidələrdən Kaşan yaxınlığındakı Təpə - Sialkdan (Sialk Təpədən), Tehran yaxınlğındakı Qaytariyə və Xurvindən, Gilan ərazisindəki (Xəzərin cənubu) Mərlik və Kalurazdan, Loristandakı Var – Kabud, Qali – Çinan, Qodin Təpə, Babacan Təpə, Təpə Giyan (Giyan Təpə), Sorxi - Dumb və Tattulbandan, Urmiya yaxınlığındakı (Güney Azərbaycan) Göytəpə, Dinha Təpə, Həsənlu və Ziviyədən, eləcə də Kürdüstandakı Nuşican Təpədən, Farsdakı Təpə - Maliandan (Malian Təpədən) və s. tapılmış abidələrin adını xüsusi çəkmək lazımdır. Mövzu ilə bağlı M. Dandamayev və V. Lukonin yazırlar: “İranda Dəmir dövrünün dövrlər üzrə təsnifi 60 – cı illərdə, həmin dövrə aid çoxsaylı arxeoloji abidələr, ilk növbədə də Həsənlu abidəsi tədqiq edildikdən və müqayisəli təhlillər aparmaq üçün yetərincə material (keramika, silah, bəzək əşyaları, qəbir və memarlıq abidələri) əldə edildikdən sonra gerçəkləşdirilmişdir. Dəmir dövrünün dövrlərə bölünməsi istiqamətində gəldiyi nəticələri hər kəsdən daha yaxşı əsaslandıran T. Kayler – Yanq olmuşdur. O öz araşdrmalarının əsası kimi Həsənlu, Giyan və Göytəpə (bütün bu abidələr mürəkkəb sertifikasiyaya sahibdirlər) abidələrindən əldə edilən keramikanı götürmüş və nəticələri həmin nümunələri Sialk və Xurvin abidələri, eləcə də Əhəmənilərəqədərki bir sıra abidələr ilə müqayisə etdikdən sonra açıqlamaışdır.
Məlumat üçün bildirək ki, söhbət irandilli tayfaların sözügedən ərazilərdə peyda olmasından bir neçə əsr öncəki dövrdən və Dəmir dövrünün Tunc dövrünü əvəz etməsi ilə ortaya çıxan, yəni etno – mədəni dəyişikliklərlə bağlı olmayan “arxeoloji inqilab”dan gedir. Öz fikirlərini əsasən Güney Azərbaycan abidələri əsasında söyləyən T. Kayler – Yanq Dəmir dövrünün “keramik horizontlar” adlandırdığı periodlarını aşağıdakı kimi sıralamışdır:
Maraqlıdır ki, Mahan – Manna imperatorluğunun özəyi olan Güney Azərbaycanda müşahidə edilən bu hal bütünlüklə Quzey Azərbaycan üçün də xarakterik olmuşdur. Xatırladaq ki, antik yunan müəllifləri dəmirin kəşfini iskitlərin, yəni türklərin adına çıxmışlar. O da maraqlıdır ki, Eneolit, yəni Mis-Daş dövrünün başlamasına səbəb olan misin kəşfi məsələsində də qədim yunanlar birinciliyi iskitlərin ayağına yazmışlar. Məsələn, Pliniy Sekund misgərlik sənətinin əsasını iskit xaqanı Lidin qoyduğunu bildirmişdir. Qədim yunanlara görə, ümumiyyətlə, metallurgiyanın kəşfi iskitlərlə, yəni türklərlə bağlıdır. Belə ki, Esxil İskitlər ölkəsini dəmirin doğulduğu ölkə adlandırmış, Mitelenli Hellanik isə ilk dəmir alətləri iskitlərin xaqanı Sansvinin qayırdığını yazmışdır. Bu yaxın zamanlara qədər rus dilində işlənmiş "bulat" (polad), bu gün də işlənməkdə olan "çuqun" (çuğun) "latun" ("altun" sözündən), eləcə də əksər Avropa dillərində işlənən "bronz" (rus dilində "bronza", bürünc), monqol dilinə keçmiş "timur" (dəmir) və "timuçin" (dəmirçi), fars dilindəki "pulad" (polad), "berenc" (bürünc) kimi metallurgiya ilə bağlı türkizmlər də metallurgiya sənətinin banilərinin əcdadlarımız olduğunu sübut etməkdədir. Əldə olan məlumatlar türklərin Orta əsrlərdə də metallurgiya sahəsində öncül yerə sahib olduqlarını söyləməyə əsas verir. Təkcə İbn Fədlanın haqqında söz açdığı və dəmir ticarəti ilə məşğul olduğunu bildirdiyi türk Təkini yada salmaq kifayətdir. Xl əsr gürcü tarixçisi Leonti Mrovelinin "Kartli çarlarını həyatı" əsərindən bir sitatla bağlı Y. S. Takayişvilinin yazdıqları da çox maraqlıdr: Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|