Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə Bİm -də beynəlxalq iqtisadi siyasətin (BİS) yeri

Keyns).kapitalı ilə varlı olan ölkədə iqtisadi inkişaf sürəti az olarsa, onda kapitalın xaricə ixrac edilməsi zərurəti meydana çıxır (R.Xarrod). 

-kapitalın  ixracı  "kapital  artıqlığı"  olan  ölkələrdə  baş  verir. 
Kapital artıqlığı altında elə  kapital başa düşülür ki, əgər ölkə bu kapitalı öz  ölkəsində  sərf  etsə  idi  onda  "mənfəət  norması"  çox  aşağı  olardı (K.Marks) 



. Kapitalın ölkələrarası hərəkəti və onun formaları. 

Dünya  təsərrüfat  sisteminin  meydana  gəlib  möhkəmlənməsi, genişlənməsi,  istehsalın  və  ümumiyyətlə,  iqtisadi  həyatın beynəlmiləlləşməsi,  qloballaşması  və  beynəlxalq  əmək  bölgüsünün dərinləşməsi  nəticəsində  əmtəə  və  xidmətlərin  miqrasiyası  ilə  yanaşı kapitalın  da  ölkələrarası  hərəkəti  başlayır  və  sürətlənir.  Kapitalın hərəkəti  ən  sadə  şəkildə  onun  bir  ölkədən  çıxıb  digər  ölkəyə  daxil olmasını xarakterizə  edir.  Xarici  iş  adamlarına  və  yaxud  da  hökumətə kredit  verilərkən,  xarici  banklarda  pul  saxlayarkən,  xarici  qiymətli kağızları  alarkən  və    bu  kimi  və  buna  oxşar    əməliyyatlar  həyata keçirərkən  biz  kapitalı  ölkədən  çıxarmış  oluruq  və  əksinə.  Hazırkı dünyada  еlə    bir  ölkə  tapmaq  olmaz  ki,  buradan  və  buraya  kapitallar hərəkət  etməsin.  Fərq  ancaq  hərəkət  edən  kapitalların  məbləğində, intensivliyində  hansı  məqsədi  güdməsində  ola  bilər.  Dünya iqtisadiyyatına güclü təsiri də kapital hərəkətinin ümumbəşəriliyindədir. 

Bunsuz hazırda heç bir iqtisadi inkişafdandanışmaqolmaz. Kapitalın hərəkətə gəlib ölkədən çıxması və özgə ölkədə müəyyən funksiyalar  həyata  keçirməsi  kimi  qiymətləndirilən  kapitalın miqrasiyasının  əsas  məqsədi  onun  daha  da  şişib  çoxalmasıdır.  Dünya təcrübəsində  kapitalın  beynəlxalq  hərəkəti  bir  çox  formalarda  həyata keçirilir.  Xarici  kapital  qoyuluşunun  ən  çox  istifadə  edilən  formaları aşağıdakılardır  (bu  formalarda  kapital  gətirilə,  aparıla  və  fəaliyyət göstərə bilər). 

— 

1.Meydana  gəlmə  mənbəsinə  görə  dövlət  və  xüsusi  kapital 

fərqləndirilir.  Xüsusi  kapital  dövlətin  mənbələrindən  olmayan kapitaldır.  Bu  kapital  həm  hüquqi  və  həm  fıziki  şəxslər  tərəfındən  ya ölkədən çıxarılır, yaxud da ölkədə qəbul edilir. Bura müxtəlif xarakterli investisiyalar,  ticarət  kreditləri,  banklararası  kreditləşmələr  daxildir. 

Bunlar birbaşa dövlət budcəsi ilə əlaqədar olmurlar, lakin dövlətqanun-qayda çərçivəsində bura müdaxilə edə bilər. Dövlət  kapital  qoyuluşu  dövlət  tərəfindən  həyata  keçirilır,  yəni kapitalı  ölkədən  çıxaran  da  qəbul  edən  də  dövlətin  özü  olur.  Mənbə dövlət  büdcəsidır,  yəni  pıul  vergi  ödəyənlərindir.Bu  formada  kapital qoyuluşu dövlət istiqrazları,  subsidiyalar, qrantlar, (töhfələr, bağışlamalar), köməklər şəklində həyata keçirilir. Beynəlxalq təşkilatlaın vəsaitləri də (məsələn, BVF-nun krediti) dövlət kapital qoyuluşuna aid edilir. 

2.Yerləşdirmə  müddətinə  görə  kapital  qoyuluşu  qısa,  orta  və uzunmüdətli  formalara  ayrılır.  15  ildən  çox  miiddətə  nəzərdə  tutulan kapital qoyuluşu ən böyük əhəmiyyət kəsb edən qoyuluş hesab olunur və  əsasənsahibkarlar tərəfindənhəyata keçirilir. 

3. İtifadə edilməsi baxımından kapital qoyuluşu suda kapitalı və sahibkar  kapitalı  ola  bilər.  Ssuda  kapitalında  məqsəd  faiz  şəklində mənfəət  əldə  etməkdir.  Sahibkar  kapitalı  adətən  xüsusilər  tərəfındən həyata  keçirilir  və  istehsala  yönəldilir.  Məqsəd  dividend  şəklində  mənfəət əldə etmək üçün hüquqi məkanəldə etməkdir. 

4.Məqsədinə    görə  sahibkar  kapitalı  birbaşa  və  portfel  kapital qoyuluşlarına  bölünür.  BVF-nun  vcrdiyi  izahata  görə    birbaşa investisiyanın  mahiyyəti  ondadır  ki,  investor  pulunun  yönəldi­yi obyektin  (müəssisnin)  idarə  edilməsində,  ona  nəzarətin  həyata keçirilməsində bilavasitə hüqu­qama­lik olur. Bunun üçün ona müəssisə  10%-nə sahib olmaq kiiayət edir. 

Portfel investisiyalar bu cür  nəzarət  hüququ  vermir,  investorun  əlində  müəssisə  aksiyalarının 10% dən azı toplanır. Bu imkan verir ki, investor uzun müddətə gəlirləri əldə  etmək  hüququ  qazansın.  Lakin  tocrübə  göstərir  ki,  birbaşa  və portfel  investisiyaları  arasında  sərhəd  bir  çox  cəhətdən  şərtidir. Payçıların  sayı  çoxaldıqda  müəssisəyə  nəzarət  hüququnu  10% aksiyalara sahib olmadan da həyata keçirmək mümkündr. Ona görə ki, aksiyaların  nisbi  çoxluğuna  malik  olan  şəxslər  cəmiyyətin nizamnaməsinə görə idarəetmə və nəzarət  funksiyalarını həyata keçirə bilərlər. Əyanilik üçün şəkıl 1 və şəkil 2-də kapitalın hərəkətinin müxtəlif formalarının mümkün varinatları göstərilmişdir. 

 

 

isə  xarici kapital qoyuluşunun həcmi 4 dəfədən də çox artdı. Növbəti 4 

qat artmaq cəmi 10 ilə başa çatdı (1980-1990-cı illər). Məhz bu dövrdə xarici  kapital  qoyuluşunun  məbləği  1,7  trilyon  ABŞ  dollan  həddinə 

çatdı. 1996-cı ildə bu məbləğ artıq 3,0 trilyon ABŞ dolları  təşkil edirdi. Qeyd edək ki, bu məbləğin onda doqquzuna beynəlxalq korporasiyalar tərəfındən nəzarət edilir. Kapitalın miqrasiyasının bu sürtələ  artmasında dünya təsərrüfat sistemində baş verən mütərəqi dəyişikliklərin rolu olsa da  əsas  amil  rolunu  TMKlar  oynamışlar.  Onların  kapitalı  keçmiş ənənəvi formalarda yox, istehsal şəklində ixrac etməsi də burada az rol 

Artıq qeyd etdiyimiz kimi dünyada çətin bir ölkə tapmaq olar ki, о  kapitalın  ixracı  və  idxalı  ilə  məşğul  olmasın.  Lakin  təhlilisəhnə dəyişir. Bu sahadə lider ölkələr, regionlar, qitələr mövcuddur. Liderlər sırasında ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiya xüsusi yeri  tuturlar.  Bu  üç  nəhənglər  kapitalın  ixracı  və  idxalı  üzrə  ümumi həcmin dörddə beşini öz əllərində saxlayırlar. 1990cı  illərin  ortalarında  xaricdə  kapital  yerləşdirən  ölkələrin sırası  belə  olub:  ABŞ  (706  mil-yard  dollar),  Böyük  Britaniya (319), Yaponiya  (306),  Almaniya  (225)  və  Fransa  (201).  Diqqəti  cəlb  edən cəhət ondan ibarətdir ki, bu ölkələr kapitalı qəbul etməkdə də liderdirlər. Baxılan  dövrdə  ABŞ  565  milyard  dollar  məbləğində  kapital idxal edərək  birinci  yeri  tutumuşdur.  Sonrakı  yerlər  belə  olmuşdur:  Böyük Britaniya (244),  Fransa  (162),  Almaniya  (134),  Çin  (təxminən  129), İspaniya (təxminən 129). İnvestisiyanın  miqrasiyası  yer  kürəsinin  digər  yerlərində  də müşahidə edilir. İnkişafda olan ölkələrdə yerləşdirilən kapitalın ümumi məbləğinin 65%-i Asiyanın, təxminən 27%-i Latin Amerikasının, qalanı isə (təxminən 8%-i) Afrikanınpayına düşür. Cənubi,  Şərqi  və  Cənubi-Şərqi  Asiya  külli  miqdarda  kapital yerləşdirilən  regionlardır.  1995-ci  ildə  bu  regiona  yönəldilən  kapital qoyuluşunun həcmi 65 milyard ABŞ dolları miqdarına olmuşdur ki, bu da  həmin  ildə  inkişaf  edən  ölkələrin  hamısında  kapital  qoyuluşunun üçdə ikisi deməkidi. 1992-ci ildənÇinbirbaşa xarici investisiya qəbul edənölkədir. Bu cür  investisiyanın  həcmi  1995-ci  ildə  38  milyard  dollara  çatmışdı

Proqnozlara  görə  Çin  hələ  uzün   müddət  kapital  idxal  edən  ölkə  kimi qalacaq. 

Afrika  həmişə  olduğu  kimi  birbaşa  xarici  investsiya  qəbul  edən regionlar  arasında  axırında  yerlərdən  birini  tutur.1995-ci  ildə  inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki birbaşa xarici investisiyanın ümumi həcmində 

Afrikanın  xüsusi  çokisi  cəmi  4,7%  ləşkil  edirdi  ki,  bu  hətta  1994-cü ildəkindən (5,8%) aşağıdır. 

1995ci  ildə  Mərkəzi  və  Şərqi  Avropaya  kapital  axını güclənmişdi.  Burada  Polşa,Çexoslovakiya  və  Macarıstan  ölkələri daha Ç ox fərqlənirlər. Kapital qoyuluşununhəcmi 3,5trilyontəşkil edirdi. 

Ümumiyyətlə,  götürdükdə  kapitalın  beynəlxalq  miqrasiyası konkret  bir  dövrdə  müxtəlif  təsirlər  altında  iqtisadiyyatın  sahələri, coğrafı yerləşdirilməsi üzrə dəyişilir. Ona görə də kapitalın beynəlxalq miqrasiyasının  sahə  quruluşunu  və  coğrafı  quruluşunu  fərqləndirmək lazımdır. Bu strukturların hər ikisi dünya iqtisadiyyatının və  ayrı-ayrı yarımsistemlərin  və  regionların  inikşaf  sürətindən  asılı  olur.  Xarici investisiya  о  regiona  (ölkəyə)  daha  çox  istiqamətləndirilir  ki,  orada iqtisadi oyanma hiss olunur, perspektivdə  yaxşı inkişaf gözlənilir. Son illərdə Çin Xalq Respublikasına, Mərkəzi və Şərqi Avropaya, Cənubi, Cənub-Şərqi Avropaya, Cənubi Şərqi Asiyaya kapitalın miqrasiyasının güclənməsi buamil altında baş verir. 

Birbaşa  xarici  investisiyanın  sahə  strukturu  da  dəyişir.  Məlum  olduğu kimi iqtisadiyyatda əsas sahələrlə  yanaşı infrastruktur sahələr də fərqləndirilir.  Hər  hansı  bir  inkişafda  olan  ölkə  xaricdən    cəlb  edilən kapitaliqtisadiyyatın  əsas  sahələrinə    yönəltməyi  sərfəli    hesab edir. Buna  görə  də  ümumi  şəkildə  məsələyə  yanaşsaq    görərik  ki, miqrasiyaya  uğramış  kapital  bir  qayda  olaraq  iqtisadiyyatın  əsas sahələrinə yönəldilir. Lakin elə bir danılmaz fakt da mövcuddur ki, һəг hansı bir ölkə olursa-olsun müəyyən inkişaf səviyyəsində infrastruktur sahələrinin  artırılmsı  zərurəti  ortaya  çıxır.  Bu  hal  XX  əsrin  ikinci yarısında yer kürəsinin müxtəlif regionlarında yerləşmiş ölkələrdə daha əyani görünməyə başlamış və iqtisadi cəhətdən sərfəli   olduqda   xarici   kapitalın   bura   yol   açmasına   şərait yaradılmışdır.Bunun  nəticəsində   1990-cı      illərin    əvvəlindən  başlayaraq  infrastruktur  sahələrə  hər  il

milyardlarla  ABŞ  dolları  məbləğində  xarici  vəsait  qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə  götürdükdə,  1988-1995-çi  illər  ərzində  infrastruktur sahələrə 40 milyard dollar cəlb edilmişdir ki, bunun da 50%-dən çoxu birbaşa  xarici  kapitaldır.  Miqrasiya  kapitalının  sahə  quruluşunun dəyişməsində  transmilli  korporasiyalar  fəal  rol  oynayırlar.  Bir  sıra ölkələrin  elmi  ocaqlar  yaratmağa,  kadr  hazırlığını  yaxşılaşdırmağa, ixrac  üçün  nəzərdə  tutulan  emalla  məşğul  olan  zonalar  yaratmağa maraqları artmışdır ki, bu da TMK-ın bundan sonra daha da fəallaşması üçün yaxşı perspektivlər açır.