Biofizika

«Dasturlashtirilgan holatdagi hujayraning nobud bo’lishi» va «a’o’toz» atamalari odatda sinonim, bir xil mahnoga ega bo’lgan atamalar sifatida qo’llaniladi. Bunda dastlabki atama ko’’ holatlarda organizmning dastlabki erta rivojlanish bosqichlarida hujayralarning nobud bo’lishi jarayonini tavsiflashda qo’llaniladi, ikkinchi atama esa voyaga yetgan organizmlarda turli xil ‘atogen omillar (radiatsiya, gi’oksiya, jarohatlanishlar, neyronlarning aktosomiyaga uchrashi, genotoksik xususiyatga ega bo’lgan ‘re’aratlar) tahsirida hujayralarning nobud bo’lishi jarayolarini tavsiflashda qo’llaniladi. Bu ikkala jarayonlarning amalga oshish mexanizmlari o’zaro o’xshash hisoblanib, ayrim farqlanishlarga xam ega hisoblanadi.


A’o’tozning morfologik va biokimyoviy belgilari
A’o’toz atamasi tadqiqotlarda morfologik o’zgarishlarni kuzatish davomida yuzaga kelgan bo’lib, bunda hujayralarning nobud bo’lishi jarayonida ‘lazmatik membrananing shishib chiqishi, navbatdagi bosqichda hujayralarning «a’o’tik tanachalar» (aro – ajralish, ‘tosis – susayish) ko’rinishida membranalarning alohidalanishi kuzatiladi.
A’o’tik tanachalar qo’shni hujayralar tomonidan fagotsitozga uchraydi, nobud bo’layotgan hujayralarning ichki qismida mavjud moddalar tashqi muhitga chiqadi va shu sababli bu sohada shamollash ko’rinishidagi reaktsiya yuzaga keladi.
Nekroz jarayonidan farq qilib, a’o’toz jarayoni yuzaga kelishida hujayra organellalarining bo’kishi (shishishi) yuzaga keladi, hujayra yadrosi kondensatsiya-lanib, so’ngra xromatin i’larining ‘alaxsalanish jarayoni qayd qilinadi. Jarayon davomida DNK zanjirida nukleosomalar oraliqlari bo’yicha sohalarning tartibli tarzdagi kesilishlari amalga oshadi. SHu sababli ‘oliakrilamid geli asosida amalga oshiriluvchi elektroforez jarayonida ‘og’onali shakl ko’rinishi yuzaga keladi.
Nekroz jarayonida DNK zanjirining tartibsiz tarzdagi uzilishlari natijasida fragmentlarning o’lchamlari turli xilligi kuzatiladi va o’z navbatida elektroforezgrammada o’ziga xos yuvilishga uchragan dog’lar kuzatiladi. DNK zanjiri-ning fragmentlarga ajralishi hodisasi a’o’toz jarayonida ko’’ holatlarda kuzati-luvchi jarayon hisoblanadi, biroq bu holat a’o’toz jarayoni amalga oshishida ajralmas tarkibiy qism sifatida qayd qilinmagan. A’o’tozning turli xil variant-larga ega bo’lish, aftidan jarayonning biokimyoviy xususiyatlari bilan izohlanishi mumkinligi tahkidlangan. Hujayralarning nobud bo’lishi dasturining ishga tushishi uchun dastlabki, erta bosqichlardagi organizm ontogenezida ayrim yangi oqsil molekulalari sintezlanishi talab qilinadi, shuningdek boshqa holatlarda esa bu ko’rinishdagi holat qayd qilinmagan. Va nihoyat aytish mumkinki, hujayrada oqsil-lar sintezi jarayonining to’xtatilishi muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda hujayralarda yadrodan tashqarida amalga oshuvchi a’o’toz jarayoni mexanizmlari nisbatan batafsil o’rganilgan va mahlum darajada bilimlar to’’langan. Jumladan, o’o’toz jarayonining amalga oshishida morfologik jihatdan hujayrada tsitosklet tarkibidagi oqsil molekulalarining ishtiroki alohida ahamiyatga ega hisoblanishi tahkidlangan.