Verner nazariyasi.
1893 yilda A.Verner kompleks birikmalarning tuzilishi haqida yangi nazariya yaratdi.
Bu nazariya quyidagi uch banddan iborat :
1)
ayrim elementlar о‘zining asosiy valentliklaridan tashqari, yana
qо‘shimcha valentlik namoyon qila oladi ;
2)
har qaysi element о‘zining asosiy va qо‘shimcha valentligini
tо‘yintirishga intiladi ;
3)
markaziy atomning qо‘shimcha valentligi fazoda ma’lum yо‘nalishga ega
bо‘ladi.
Verner nazariyasi koordinatsion nazariya deb ataladi.
Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga,
koordinatsion birikmalar esa qо‘shimcha valentlik hisobiga hosil bо‘ladi. Masalan,
PtCl
4
bilan KCl birikib, PtCl
4
2Kclni hosil qilganida Pt va Cl ionlari о‘zlarining asosiy
valentligidan tashqari yana qо‘shimcha valentlik namoyon qiladi: bu yerda, tutuash
chiziqlar asosiy valentlikni, uzlukli chiziqlar qо‘shimcha valentlikni kо‘rsatadi.Hozirgi
zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementning ayni birikmadagi
oksidlanish darajasini, qо‘shimcha valentlik esa uning koordinatsion sonini kо‘rsatdi.
Pt Cl
4
2KCl da platinaning asosiy valentligi 4 ga, qо‘shimcha valentligi 6 ga tengdir.
Koordinatsion birikmadagi markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi
barcha bog‘lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi.
Koordinatsion birikmada markaziy atom bilan ligandlar orasidagi barcha bog‘lanishlar
bir xil kuchga ega bо‘ladi.
Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha bо‘lishi mumkin. Lekin 8
dan katta koordinatsion sonlar kam uchraydi. Bir valentligi elementlarning
koordinatsion soni kо‘pincha 2 ga teng bо‘ladi; masalan: [Ag (NH
3
)
2
] Cl; K[Ag(CN)
2
].
Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni kо‘pincha tо‘rtga, ba’zan uchga va
oltiga teng bо‘ladi; masalan, Na [PbI
3
].K
3
[Fe(Cn)
6
].[Zn(NH
3
)
4
] Cl
2
. Uch va tо‘rt
valentli
elementlarining
koordinatsion
soni asosan oltiga teng,
masalan,
K
3
[Fe(CN)
6
].Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng bо‘ladi,
masalan, K
2
[NbF
7
].
Umuman shuni aytib о‘tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning
valentligiga, ligandlar eritmasining konsentratsiyasi va markaziy ion radiusining ligand
radiusiga ligand radiusiga bо‘lgan nisbatiga bog‘liq bо‘ladi.
Magnusning kо‘rinishiga muvofiq: R
m
:R
l
=0,155 bо‘lsa, metallning
koordinatsion soni 2 ga teng; R
m
:R
l
nisbati 0,155 dan 0,225 gacha bо‘lsa, metallning
koordinatsion soni 3 ga teng; bu nisbat 0,225 dan 0,414 gacha bо‘lsa 4 ga; 0,414 dan
0,732 gacha bо‘lsa 6 ga; 0,732 dan 1,37 gacha bо‘lsa 8 ga teng bо‘ladi (R
m
- markaziy
ion radiusi, R
l
-ligand radiusi).
Misol. Alyuminiy ioni Al
3+
ning radiusi 0,057 nm, ftor ioni F
-
ning radiusi
0,313 nm. Alyuminiy ionning koordinatsion sonini toping.
YE ch i sh . R
m
: R
l
= 0,57 : 0,13 = 0,43. Demak, Al
3+
ning bu birikmadagi
koordinatsion soni 6 ga teng.
Markaziy atom bilan ligandlar koordinatsion birikmaning ichki qavatini tashkil qiladi.
Masalan, [CoCl
3
· 6NH
3
] da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan bо‘lib, uchta
xlor koordinatsion birikmaning t a sh q i q a v a t i g a j o y l a sh a d i ; tashqi
qavatdagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog‘langan bо‘ladi. Masalan, [Co (NH
3
)
6
]
Cl
3
ni suvdv eritilsa, u tо‘rtta ionga ajraladi :
[Co (NH
3
)
6
] = Cl
3
[Co (NH
3
)
6
3+
+ 3Cl
-
Bu eritmadagi hamma xlorni kumush nitrat bilan AgCl holida chо‘ktirish mumkin.
CoCl
3
· 5NH
3
tarkibli koordinatsion birikmaning ichki sferasiga beshta ammiak
molekulasi va bitta xlor ioni joylashadi, ikkita xlor ioni tashqi sferada bо‘ladi :
[Co (NH
3
)
5
Cl] Cl
2
Bu modda eritmada faqat uchta ionga parchalanadi. Uning eritmasiga kumush nitrat
qо‘shilganida hamma xlorning uchdan ikki qismigina AgCl holida chо‘kmaga
tushadi.
CoCl
3
· 4NH
3
tarkibli koordinatsion birikma faqat ikkita ionga parchalanadi :
[Co (NH
3
)
4
Cl
2
] Cl = [Co (NH
3
)
4
Cl
2
]
+
+ Cl
-
molekula tarkibidagi xlorning faqat uchdan bir qismi chо‘kadi. Bu modda eritmasiga
kumush nitrat ta’sir ettirilganda CoCl
3
· 3NH
3
tarkibli koordinatsion birikma alohida
о‘rinni egallaydi. Verner nazariyasiga binoan uning formulasi [Co (NH
3
)
3
Cl
3
] dir. U
suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi, eritma elektr tokini о‘tkazmaydi.
Verner yana l i g a n d n i n g k o o r d i n a s i o n s i g‘ i m i degan tushunchani
kiritdi. Ayni ligand kompleksning ichki qavatida markaziy ion atrofida necha joyni
Dostları ilə paylaş: |