Biologiya 5 new indd

Respublika
Ta'lim Markazi
3 7 - r a s m . Qirqquloq.
3 8 - r a s m . Kahrabo toshi.
O ‘sim liklarning k o ‘ payishi va tarqalishi sporali o ‘sim liklarda spo- 
ra orqali, u r u g ‘ li o ‘sim liklarda esa u r u g ‘ orqali am alga oshadi. 
U ru g ‘ li o ‘sim liklar ochiq u r u g ‘ li va yopiq u r u g ‘ li o ‘sim liklar b o ‘ limini 
o ‘z ichiga oladi.
O c h iq u r u g ‘ li o ‘ s im lik la r g a archa, q a ra g ‘ay, q o ra q a ra g ‘ay, 
sarv kabi o ‘sim liklar kiradi. Ularning u r u g ‘ i q u b b a d a ochiq holda 
yetiladi. Ochiq u r u g ‘ li o ‘sim liklarda u r u g ‘ chi q u b b a d a tuxum hujay­
ra, ch a n g ch i q u b b a d a chang d o nach asi yetiladi. Chang do nachasi 
sham ol yo rd a m id a tarqalg ani uchun u r u g ‘ lanish ja ra yon id a suv 
ishtirok etishi shart emas. Shu y o ‘ l bilan u r u g ‘ li o ‘sim liklar suv 
kam sh a roitd a yashashga m oslashgan.
Ochiq u r u g ‘ li o ‘sim liklar poyasi shikastlansa, o ‘zini himoyalash 
uchun sm ola ajratadi. Suyuqlik ichiga tushib qolgan hasharot 
o ‘zgarm a sdan saqlanadi. Sm ola yillar d a vom id a qotib, kahrabo 
tosh iga aylanadi (3 8 -ra s m ). Bu tosh zargarlikda keng q o ‘ llaniladi.
Ochiq u r u g ‘ li o ‘ sim liklar bargidan bakteriyalarni o ‘ ldiruvchi m od- 
da - fitonsid ajraladi. Shu sababli shifoxona va dam olish mas- 
kanlariga k o ‘ plab ochiq u r u g ‘ li o ‘sim liklar ekiladi va nafas y o ‘ li 
kasalliklarini davolashda foydalaniladi.
A r c h a - b o ‘yi 20 m e trg a c h a yetadigan, barglari ta n g a ch a g a
aylangan k o ‘ p yillik o ‘simlik (3 9 -ra sm ). Juda sekin o ‘sadi, ming 
yil yashaydi. Barglari g a lm a -g a ld a n yan gilanganligi sababli doim o 
yashil rangda. Kam suv b u g ‘ latish uchun tashqi to m o n d a n mum 
bilan qo plan gan . U ru g ‘ lari yo rd a m id a k o ‘ payadi. U ru g ‘ lari qu b b a -
45

---

m evalarda yetiladi. Tabiiy holda t o g ‘ larda o ‘ rm on hosil qilib o ‘sadi. 
M ustahkam ildizlari bilan tu p ro q q a birikib, t o g ‘ ni yem irilishdan as- 
raydi. Manzarali o ‘simlik sifatida virgin archasi, sharq sauri, tuya 
archasi k o ‘ plab ekiladi.
Q a r a g ‘ ay - b o ‘yi 3 0 - 4 0 m ga y e ta d ig a n y o r u g ‘ sevar daraxt 
(4 0 -ra s m ). B arg lari nin asim on , uzunligi 5 - 7 sm. Q a ra g ‘ aynikiga 
o ‘xshash nin asim on b a rg g a ega o ‘ sim liklar n in a b a rg li o 's im lik la r 
deyiladi. Q ub ba si qattiq, y o g ‘ o c h s im o n . N am lik y u q o ri b o ‘ lganda 
q u b b a ta n g a c h a la ri yopilib, u r u g ‘ ni him o ya qiladi. Havo quruq 
b o ‘ lganda ta n g a c h a la r ochilib, q a n o tc h a li m evalari s h a m o ld a
uchib ketadi. Qulay s h a ro itg a tu sh g a n u r u g ‘ dan yosh nihol ri- 
vojlanadi. Q a ra g ‘ ay a rc h a g a nisbatan te z o ‘ sadi. P oyasida sm ola 
b o ‘ lganligi sababli undan yasalgan q u tila r m u sta h ka m va pi- 
shiq b o ‘ ladi. Y o g ‘ och p o yasida n qu rilishda, q o g ‘ oz ta y y o rla s h ­
da keng foyd alan iladi. N in a b a rg la rid a efir m o yla ri va fiton sid 
m o d d a b o ‘ lgani uch un b o dni da volashda, asabni tin c h la n tiris h d a
q o ‘ llaniladi.
Y o p iq u r u g ‘ li o ‘ s im lik la r o ‘ sim liklar du nyo sid a eng yosh va 
keng tarqalg an o rgan izm lar hisoblanadi. Yopiq u r u g ‘ li o ‘ simliklar- 
ning u r u g ‘ i meva ichida, yopiq holda yetiladi. Ular gul hosil qilgani 
uchun gulli o 's im lik la r deb ham nom lanadi. Bu b o ‘ limga kiruvchi
edurtm_uz
3 9 - r a s m . Archa daraxtining 
4 0 - r a s m . Qarag‘ayning qubbali 
qubbali shoxi. 
shoxi.
46

---

Q edurtm _uz
4 1 - r a s m . Gullagan o ‘ rik daraxti.
o ‘sim liklar daraxt, buta va o ‘t k o ‘ rinishida b o ‘ lishi m um kin. Gul- 
li o ‘ sim liklarga daraxtlardan o ‘ rik, terak; butalardan anor, limon; 
o ‘tlardan qoqi, b u g ‘ doy kabi o ‘simliklarni kiritish mumkin.
O ‘ rik erta b a h o rd a gullaydigan o ‘sim lik (4 1 -ra sm ). Dastlab gul 
kurtaklari, keyin barg kurtaklarini yozadi. Bargi oddiy, tu xu m sim o n 
shaklda. Dastlabki tukkan mevasi - d o v u c h c h a vitam inga boy 
b o ‘ lib, iste’ mol qilinadi. Pishgan mevasi yurakni quvvatlantirishda, 
qonni suyultirishda katta ah am iyatga ega. Quritilgan mevasi - tur- 
shak holida ham iste’ mol qilinadi. Danagi ichidagi m a g ‘zi B guruh 
vitam inlariga boy, aqliy faoliyatni yaxshilaydi.
T e r a k uzunligi 3 0 - 45 m, bargi o d d iy tuxu m sim o n, poyasi tik 
va tez o ‘ suvchi daraxt. Avval gullab, keyin barg yozadi. M ay oyida 
teraklarning u r u g ‘ chili tup larid a m o m iq q a o ‘xshash uch m a meva 
hosil b o ‘ ladi (4 2 -ra sm ). U chm a mevalari allergiya chaqirish xusu- 
siyatiga ega. Terak y o g ‘o ch b o p o ‘ simlik, asosan, u y-jo y qurilishida 
va bo sh q a sohalarda ishlatiladi. Chang va shovqinni yaxshi yutadi. 
K o ‘ pin cha y o ‘ l che tla rig a ekiladi.
Y uksak o ‘ sim liklar ju d a xilm a-xil b o ‘ lib, sporalari va u r u g ‘ lari 
y o rd a m id a k o ‘ payadi. U ru g ‘dan k o ‘ payadigan o ‘sim liklarda tashqi
47

---

4 2 - r a s m . Terakning uchma mevali shoxi va bargi.
m uhit o ‘zgarishlariga turli m o slanishlar paydo b o ‘ lgan. U ru g ‘ larning 
meva bilan him oyalanganligi ularni keng tarqalishi uchun im koni- 
yat yaratadi. S hunga k o ‘ ra, hozirgi kunda yopiq u r u g ‘ li o ‘ simliklar 
keng tarqalgan.
1. Sporali o'simliklarga misol keltiring.
2.
Qaysi yuksak sporali o'simlikning ildizi bo'lmaydi?
3. Qaysi o'simlik ikki xil poyaga ega?
4. Qaysi o ‘simlik sorus hosil qiladi?
5. Ochiq urug‘li o ‘simliklardan qanday maqsadlarda foydalani- 
ladi?
6. Yopiq urug‘ li o ‘simliklar yana qanday nomlanadi?
48

---

:i
1. Daftaringizga quyida berilgan jadvalni chizing va to'ldiring.