Biologiya 5 new indd

i S L © e d u r tm _ u z
Ta'lim Markazi
• ulotriks
• xrom atofor
• spirogira
• tallom
1. 0 ‘simliklar qaysi xususiyatiga ko‘ra tuban va yuksak o ‘sim- 
liklarga bo'linadi?
2. Faqat suvo'tlarga xos belgilarni ayting.
3. Bir hujayrali suvo‘tlarga qaysi o ‘simliklar kiradi?
4. Qaysi suvo‘tlarni iste’ mol qilsa bo‘ ladi?
Sxemani to'ldiring.
1 0 - § Y u k s a k o ‘ s i m l i k l a r
Yuksak o ‘ sim liklarning tanasi ildiz, poya va bargd an iborat. 
Aksariyat yuksak o ‘ sim liklarda ildiz yaxshi rivojlangan b o ‘ ladi. Ay- 
rim o ‘sim liklarda ildiz b o ‘ lmaydi. Masalan, suv qaroqchisi, y o ‘sin. 
Yuksak o ‘ simliklar sporali va u r u g ‘ li o ‘sim liklarga ajratiladi. Spora 
o ‘sim liklarning keng tarqalishi, noqulay sha roitd a yashab qolishi- 
ni ta ’ minlaydi. Sporali yuksak o ‘ sim liklarga y o ‘ sin, q ir q b o ‘g ‘ im va 
q irq q u lo q la r kiradi.
Y o ‘ s in la r - asosan zax joylarda o ‘sadi. Erta b a horda y o ‘ l chet- 
larida, zax bosgan de vorla rda yashil chim hosil b o ‘ ladi. Bu o ‘ simlik 
funariya y o ‘ sini hisoblanadi. Ingichka poyasida barglari ketm a-
43

---

Q edurtm _uz
Respublika
Ta'lim Markazi
ket o ‘ rnashgan b o ‘ lib, ildizi b o ‘ lmaydi. T u p ro q q a rizoidlari bilan 
birikadi. Sporalari y o rd a m id a k o ‘ payadi. Sporalari q o ‘ n g ‘ ir rangli 
k o ‘sakch alarda yetiladi. Qulay sha roitg a tushgan spo rad an yashil 
nozik s u v o ‘tga o ‘xshash ipcha o ‘sib chiqadi (3 5-ra sm ).
Q i r q b o ‘ g ‘ im - poya va barglari k o ‘ p b o ‘g ‘ im larga b o ‘ linganligi 
sababli shunday nom langan (3 6 -ra sm ). Ular y o ‘sinlardan farq qi­
lib, ildiz va ozuqa t o ‘ playdigan ildizpoyaga ega. Dala q ir q b o ‘g ‘ imi 
ikki xil poya hosil qiladi. Erta b a horda q o ‘ n g ‘ ir ra ngd agi poya 
o ‘sib chiqadi. Uning uchki qism id a spo ra beruvchi boshoq hosil 
b o ‘ ladi. Yozda yashil, nozik spora beruvchi poya rivojlanadi. Yoz- 
gi poya fo to s in te z qilib, ildizpoyada zaxira m o d d a t o ‘ playdi. Dala 
q ir q b o ‘g ‘ imining yashil poya va barglaridan tayyorlangan d a m lam a 
ta b o b a td a siydik haydovchi vosita sifatida q o ‘ llaniladi.
Q ir q q u lo q - patsim on uzun po yada k o ‘ plab barglari joylashgan, 
ildizpoyali k o ‘ p yillik o ‘simlik (3 7 -ra sm ). Yoz oylarida barg ostida 
q o ‘ n g ‘ ir b o ‘ rtm a -
sorus
hosil qiladi. Soru sda spo rala r yetiladi. 
Q ad im da iqlim issiq va nam b o ‘ lgan sha roitd a daraxtsim on qirq- 
q u lo q la r uchragan. Ularning uzunligi 2 0 - 2 5 m e trg a c h a yetgan. 
Iqlimning keskin o ‘zgarishi natijasida daraxtsim on q irq q u lo q la r no­
bud b o ‘ lib, keyinchalik to s h k o ‘ mir qatlam larini hosil qilgan. Hozir- 
da bu o ‘sim liklar asosan k o ‘ p yillik o ‘t k o ‘ rinishida uchraydi. Xona 
o ‘simligi va manzarali o ‘simlik sifatida ekiladi. Ayrim qirq q u lo q la r- 
dan ta b o b a td a gijjaga qarshi kurashishda foydalaniladi.
3 5 - r a s m . Funariya y o ‘ sini.
3 6 - r a s m . Q i r q b o ‘ gim.
44

---

Q edurtm _uz