«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Sug’ormali otlaq-allyuvial tuproqlarning agrokimyoviy
ko’rsetkishleri

Kesindinomeri	Terenligi,sm	galaba,5		CN	Р2О5		К2О, мг/кг
		Gumus	Azot		5	мг/кг
184	0-24 24-37 37-58	1,02 0,76 0,65	0,056 0,037 0,038	10,6 12,0 10,0	0,111 0,105 0,106	2,0 2,1 1,0	1ха,0 102,0 102,0
199	0-29 29-40 40-74	0,96 0,72 0,38	0,066 0,040 0,019	8,4 10,4 11,6	0,123 0,115 0,113	21,2 2,6 0,9	179,0 151,0 78,0

Sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlarning mexanik tarkibi, fizik xususiyatlari, agrokimyoviy ko'rsatkichlari, gumus tarkibi va boshqa xususiyatlari 20, 21, 22, 23, 24-jadvalda keltiritgan

Sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlarning mexanik tarkibi o'rta va og’ir qumoqli, ya'ni ulardagi loyqa frakciya miqdori 50-58. Hajm og'irligi 1, 3-1, 4 g/smq, nisbiy og'irligi 2, 7 g/smq, umumiy kovakligi 48-51 O’ ke teng bo'ladi.
Otlaq-allyuvial topıraqning pN, SO2 karbonat, S94 gips va almasınıvshı kationlar miqdori (10-kesindi)

Чукурлыгы, см	рН			Ca^++	Mg^++	К^+	Na^+	^Жами
		СО2	S94
0-10 22-32 50-60 90-100 150-160	7,35 7,40 7,52 7,67 7,71	9,09 9,26 9,87 9,76 9,76	0,905 1,579 0,946 0,7ха 0,658	3,34 4,19 3,89 4,29 3,44	3,25 2,22 1,11 1,89 2,30	0,51 0,41 0,41 0,38 0,38	0,40 0,14 0,04 - 0,11	7,50 6,96 5,45 6,56 6,23

Sug’ormali otlaq-allyuvial tuproqlarning agroirrigacion qatlamlardagi suvda erivshi duzlar miqdori(O’ va mg/ekv)

Qatlam terenligi,sm	Quruq qaldıq,5	НСО3^-	C8^-	S94^--	Ca^	Mg^	Na^
0-10	0.120	0.012 0.200 0.039	0.012 0.338 0.004	0.089 0.854 0.017	0.018 0.898 0.008	0.012 0.987 0.005	0.012 0.506 0.007
22-.32	0.096	-0.639 0.034	--0.113 0.006	-0.354 0.021	-0.399 0.007	-0.411 0.005	-0.226 0.009
50-60	0.068	-0.557 0.034	0.169 0.006	-0.437 0.027	-0.349 0.009	-0.411 0.005	-0.403 0.007
90-100	0.068	-0.557 0.038	-0.169 0.004	-0.437 0.012	-0.449 0.006	-0.411 0.006	-0.303 0.004
150-160	0.070	-0.623 0.295	-0.113 0.038	-0.250 0.326	-0.299 0.156	-0.493 0.022	-0.144 0.071
160-220 Грунт су7ы	0.796 (г/л)	-4,835	-0,070	-6,791	-7,784	-1,809	-3,103

Tuproqlardagi maksimal gigroskopik, so'lish namligi va dala namligi gorizontlar bo'yicha o'zgarmaydi. Suv o’tkazuvchanglik qobiliyati 6 soatda 180 mm ge teng bo'ladi.

26-кесте
Otlaq-allyuvial tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi,O’.

qatlam terenligi, sm	S892	F393	Al293	P295	CaО	MgО	K29	Na29
Топыраqта
0-10 22-32 50-60 90-100 150-160	67.53 69.ха 66.30 66.63 66.27	5.19 5.50 5.70 5.91 5.84	14.52 14.52 14.41 15.01 14.63	0.26 0.23 0.23 0.23 0.21	0.10 0.09 0.10 0.09 0.08	4.98 4.72 4.59 4.72 4.72	2.86 2.60 3.12 3.25 2.86	1.73 1.63 1.56 1.67 1.69
Ылайлы фракцияда
0-10 22-32 50-60 150-160	55.51 55.28 54.50 54.60	11.45 11.49 11.91 12.00	22.19 21.88 21.56 21.58	0.35 0.30 0.26 0.26	0.35 0.34 0.34 0.34	5.18 5.66 4.61 4.42	5.03 4.97 4.89 4.77	0.74 0.72 0.74 0.70

Sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlarning asosiy agroximviyalıq xususiyatlari, ko'rsatkichlari yoritilgan. Bu tuproqlar cho’l zonasida tarqalgan boshqa sug'orma tuproqlar ichida o'zining yuqori gumuslıgi (1, 02O’) bilan ajıralıp turadi. Azotning miqdori va bu tuproqta baland (0, 02-0, 06O’) C:N qa nisbatigi 8, 4-12, 0. Fosfor va kaliy bilan turli darajada ta'minlangan.

O'tloq -ollyuvial tuproqlar organik modda asosan gumin kislotasining 2-3 frakciyası, fulvokislotanıng 8 a, 8 va 88 guruhlaridan tuzilgan.
Tuproqlarning pH ko'rsatkichi - oz silta, karbonatning miqdori profil bo'yicha bitta turda (9, 0-9, 7), gips bo'lsa agroirrigacion qatlamning haydalma osti gorizontinda boshqa gorizontlarga qaraganda ko'proq to’plangan (1, 57O’).
Singdirish sig’imligi tarkibida natriy juda oz, shuning uchun bu tuproqlarda sho'rtaplanıv jarayonlari kuzatilmaydi. Biroq magniyning ko'p miqdorda bo'lishi (1, 1-3, 2 mgekv.), sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlarning fizik xususiyatlarin agronomikalıq tarafdan pastlashtiradi. Sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlar sho’rlanmagan, oz, o'rta va kuchli sho’rlangan bo'lishi mumkin. Grunt suvlarining oqishshanglıgi ta'minlangan hududlarning tuproqlari va yer osti suvlarida sho’rlanish va minerallanuv jarayonlari kuzatilmaydi.
Ushbu tuproqlarning agroirrigacion qatlamidagi temir, alyuminiy va boshqa oksidlarning miqdori haqidagi malumatlar qng-jadvalda yoritilgan. Loyqa frakciyada temir, alyuminiy, kalciy, magniy va kaliy oksidlari ko'p, kremniy, natriy, titan va kukirt oksidlarining oz to'planishi aniqlangan. Bu tuproqlar tarkibida illit, xlorit, kaolinit kabi minerallar ko'proq uchraydi.
Sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlar Buxara, Xarezm viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasining asosiy haydalma yerlarini qurap, paxta, bug'doy, makkajo'xorijuvri, beda kabi ekinlar yettitiriladi va uzumzarlar bilan miyvezarlar yaratilgan.
Sug’ormali otlaq tuproqlar.
Bu tuproqlar Fergana dolinası (Qoqan, Besharıq, Oltiarıq tumanlari ), Shırshıq daryosining pastki terrasaları (Tomashabog'ent, To'y -tepa, O'rta Shırshıq), Zarafshan daryosining o'rta oqimi (Katta tovoqqant, Urgut), Surxandaryanıng yuqori oqiminda (Sariaziya, Uzun, Danav) kengnen tarqalgan. Geografik tarafdan sug'orma o'tloq tuproqlar tog' daryularining dolinalarga ag’ıp chiqish hududlardagi (Sog’d, Isfara, Isfayram, Shırshıq, Zarafshan, To'polon ) binosilmalarning pastki bo'limlarinida grunt, buloq suvlari tasirida vujudga kelgan. O'sha sababli bu tuproqlar farqli guruhga ajıratıladı. Xozirgi davrda ushbu tuproqlarning rivojida daryo binosilmalarınıng baland bo'limida joylashgan sug’orish kanallari (masalan,:lken Fergana kanali ) va ularning tarmoqlarigan vujudga kelgan filtracion-irrigacion suvlarlar va qatnashadi. Tuproqlarning morfologik tuzilishi kimyoviy, fizik va biologik xususiyatlarin o'zgarishinde da filtracion-irrigacion suvlarlarning ishtirok etishi sezilarli.
Ko'p asrlar davomida bu tuproqlarga tan bo'lgan kulrang -qoramtır, gumuslı va o’tuvchi qatlamlar o'rninida haydalma va gipslesken va gleylesken gorizontlar yuzaga kelgan.
Sug'orma o'tloq tuproqlar sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlarga qaraganda gumus va azotqa to'yingan. Gumusning miqdori haydalma qatlamida 1, 5 O’, haydalma qatlam ostida -1, 3 O’ va pastki qatlamlarida - 1, 0-1, 2 O’ ga teng bo'ladi. Bu tuproqlar cho’l kontinentining o'tloq -ollyuvial tuproqlaridan xolos gumusning ko'pligi bilan emas, ya'ni uning tuproq profili bo'ylab bitta qili tekis bo'linishi bilan va ajıralıp turadi. Bu tuproqlarda gumusning miqdori ko'p bo'lganligi uchun haydalma qatlamda azotning miqdori 0, 08-11 O’, harakatchang fosfor 30 mg/kg, harakatchang kaliy bo'lsa 200 -300 mg/kg ga teng bo'ladi.
Sug'orma o'tloq tuproqlar Respublikamizdagi eng unumdar tuproqlardan bievi hisoblanadi va sug'orma dehqonshılıqta kengnen foydalaniladi.


Botqoq tuproqlar.
Botqoq tuproqlar O'zbekstanda Amudariyo, Sırdarya, Zarafshan, Qashqadaryo va Surxandarya daryularining 8-88 terrasalarında va ularning deltalarida tarqalgan. Bu tuproqlarning maydoni juda oz bo'lib, sug’orish manbalariga yaqin joylashganligi uchun, ulardan kop asrlardan beri dehqonshılıqta foydalaniladi.
Botqoq tuproqlarining genezisı, geografiyasi va ularning tasnifi A. N. Rozanov (1951), V. M. Borovskiy (1953, 1956), A. I. Kalashnikov (1956), M. I. Kochubey (1956), D. M. Kuguchkov (1956), M. A. Pankov (1957), N. V. Kimberg, M. I. Kochubey, S. A. Shuvalov (1964), N. V. Kimberg (1974) va boshqa olimlar tomonidan o'rganilgan.
Botqoq tuproqlarning kelib chiqishi va paydo bo’lishiga pastdagi omillar ta'sir ko’rsatadi : 1) grunt suvlarining yer yuzasiga yaqin joylashganligi (0, 5-1, 0 m); 2) daryo suvlarining vaqti -vaqti bilan xayrli va past terrasalarda va deltalarda to'planishi ; 3) tog' oldi qaptallarında buloq suvlarining tuproqlarning yuqorigi va yuza qatlamlariga yaqinlashishi ; 4) ko'llarlarning do’geregindegi vodiylarda yer osti va yer usti suvlarining to'planishi ; 5) sug’orish suvlarining mezo va mikrorelefning past o'rinlarida yig'ilishi. Bu omillarning ta'siri turli hududlarda turlicha bo'lganligi sababli, botqoqli tuproqlarning paydo bo'lishi va tarqalishi va turlicha bo'ladi. Botqoqlanuv jarayonining turlicha taraqqiyotini e'tiborga olib, ular 3 podtipke bo'linadi : 1) to'rflı-botqoqli ; 2) loyqa -botqoqli ; 3) voha -botqoqli tuproqlari.
Bu podtipler bir-biridan tuproq kesmalarining kuchli namlanishi jarayoni tasirida yuqori gorizontlarda to'rf qatlamining rivoji yoki rivojlanmaslıgi va dehqonshılıqta qadimiy vaqtdan beri foydalanilib etilayotganligi bilan bir-biridan farqlanadi.
Botqoq tuproqlarning mexanik tarkibi va agrokimyoviy xususiyatlari 27 va 28 jadvalda keltiritgan.

Batpaq tuproqlarning mexanikalıq tarkibi (M.A.Pankov, 1957), O’

Katlam terenligi, sm	Frakciya, mm
	>0,25	0,25-0,10	0,10-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	< 0,001	< 0,01
0-20 30-40 50-60	21,14 26,19 25,15	28,99 25,92 26,60	6,21 6,65 10,63	19,74 17,00 17,10	6,60 5,48 4,48	11,84 12,06 10,02	7,48 6,70 6,02	25,92 24,24 20,52

Botqoq tuproqlar mexanik tarkibining tuzilishiga qaray asosan yengil qumoqli, ayirim hollarda qumli frakciyalardan tuzilgan bo'lib, ularning miqdori tuproq kesmalarining gorizontlarida deyarli o'zgarmaydi.