«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Voha taqırtarizli tuproqları
Voha taqırtarizli tuproqlariga cho’l kontinentining sug'orma maydonlarinda grunt suvlari juda shuqur qatlamlarida joylashgan, sug'orma dehqonshılıqta foydalanılatug’ın tuproqlar tipı kiradi. Voha taqırtarizli tuproqlarining umumiy ko'rsatkichlari va belgilarine pastdagilar kiradi :
1) qatqalaqlanıv jarayonlarning rivoji ;
2) xaydalma qatlam tuproqlarining juda irı kesakliligi;
3) suv-fizik xususiyatlarining sekinlashishi ;
4) Qo'riqxona sifatida qoldirılgan sug'orma maydonlarda taqırlanıv jarayonlarining paydo bo'lishi.
Yuqorida yoritilgan barcha belgilar voha taqırtarizli tuproqlarda turli darajada rivojlanadi. Voha taqırtarizli tuproqlar tipın podtiplerge bo'lishda ularning sug’orishdan oldin va sug’orishdan so'ng vujudga kelgan tuproq paydo bo'lish jarayonlari qiyoslanadi. Birinchi navbatda sug’orish tasirida madeniy tuproqlar paydo bo'lish jarayonlari hisobga olinadi. Shuning uchun taqırlı tuproqlar tipında voha taqırtarizli tuproqlari podtipı ajıratıladı.
qadimiy vaqtdan sug'orma va yangidan sug'orma taqırlı, sur rangli jigarrang, o'tloq -ollyuvial, bo’z, o'tloq -bo’z va boshqa tuproqlar tiplarınıng, ushbu tuproqlarning qo'riq onaloglarınan asosiy farqi, o'zlashtirilgan maydonlarda madeniy tuproq paydo bo'lish jarayonining barpolikidan hisoblanadi. Ushbu tuproqlarda sug’orish tasirida turli qolınlıqta yangi agroirrigacion qatlam yuzaga keladi. Agroirrigacion qatlamlarning paydo bo'lishi sababdan sug'orma tuproqlarning genetik gorizontlarini morfologik tuzilishi, fizik, kimyoviy, biologik va mineralogiyalıq xususiyatlari umumiy o'zgaradi. Shuning uchun sug'orma tuproqlar farqli tuproq tipına ajıratıladı. Voha taqırtarizli tuproqlarinda agroirrigacion qatlamning qalinligi 30 sm dan 300 sm geshekem va o'ndan ortiq bo'lishi kuzatiladi.
Agroirrigacion gorizontlarining paydo bo'lishi odam faoliyati va sug'orma daryo suvlaridagi zarrachalarning miqdori va ularning loyqalanıv darajasiga bevosita aloqador bo'lib, tuproqlar kesmalaridagi genetik gorizontlarning tuzilishi, belgilari va asosiy xususiyatlarin umumiy o'zgarishine sabab bo'ladi.
Agroirrigacion qatlamning asosiy rangi surtarizli bo'lib, u daryo suvlaridagi muallaq ag’ızıqlarning tarkibiga aloqador. Masalan
Surxandaryada muallaq zarrachalarning rangi jigarrang, Zarafshanda bo'lsa zangori, Amudariyoda-sur jigarrang rangda.
Voha taqırtarizli tuproqlarining fizik va kimyoviy xususiyatlari, genezisı va ulardan foydalanish
Voha taqırtarizli tuproqlaridan mamlakatimizning cho’l kontinentining sug'orma vohalari -Zarafshan, Qashqadaryo, Surxandarya, Amudariyo va Sırdarya dolinalarınıng pastki bo'limlarinida qadimiy vaqtdan sug'orma dehqonshılıqta kengnen foydalaniladi. Bu tuproqlar turli podtiplar va avlatlarga tegishli bo'lgani sababli sug’orish tasirida, belgi va xususiyatlari o'zgaradi, turlicha madeniyleskenlik saviyasi ortadi. Ushbu jarayon ularni sug’orilmaydigan tuproqlardan keskin ajratib turadi. Sug'orma voha taqırtarizli tuproqlarning fizik va kimyoviy xususiyatlari 16, 17, 18, 19-jadvalda yoritilgan.

Voha taqırtarizli tuproqlarınıng mexanikalıq tarkibi.

Katlam terenligi, sm	Frakciya, mm
	>0,25	0,25-0,10	0,10-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	< 0,001	< 0,01
1-kesindi J.Ikromov. karshi vohaı
0-28 28-40 40-65 65-85 85-120 120-145	1,1 1,5 1,6 1,0 2,9 1,3	0,9 1,2 1,3 2,3 1,0 1,3	7,0 6,4 15,3 4,8 27,6 5,5	30,8 38,3 30,7 26,0 28,1 35,0	17,4 12,3 12,5 12,3 9,9 11,5	22,0 17,6 15,1 22,5 16,8 21,1	20,8 22,3 21,5 31,1 13,7 24,2	60,2 52,3 49,1 69,9 40,4 56,8

Sug’orish jarayoninda suvlarlar tarkibidagi loy zarrachalarning cho'kmaga tushishi, maxalliy o'g'itlardan foydalanish, uni ishlov berish agromeliorativ tadbirlarning bitta turda olib borilishi