«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Sur rangli jigarrang tuproqlarning fizikalıq va suv qasiyetleeri

Topıraqkesindisi	Qatlamshuqurgligi, sm	Ko’lem avırlıg’ı, g/smq	Salıtırma avırlıg’ı, g/smq	Gavekligi, O’	Maksimalgigrosko-piklıq, 5	Suv o’tkeriv-shengligi,a0saat/mm
А.Генусов 24.1972ж.	0-9 10-20 35-45 60-70 80-90 110-120	1,35 1,30 1,42 1,37 1,25 1,17	2,69 2,70 2,71 2,73 2,80 2,77	50 52 47 51 55 58	2,3 2,1 4,5 5,0 5,8 2,3	- 289,2 - - - -

Sur rangli jigarran tuproqlarda azıq zatlar (Qashqadarya. Devxana platosı, 3-kesme).

katlam, sm	Gumus, 5	Azot, 5	Fosfor		Kaliy		C:N
			galaba, 5	xareketshen, mg/kg	galaba,5	xareketshen,mg/kg
0-6	0,54	0,043	0,12	18,0	1,5	250,0	7,3
6-22	0,27	0,024	0,12	2,2	1,6	300,0	6,5
22-40	0,19	0,021	0,08	2,0	1,5	120,0	5,2
40-72	0,19	0,018	0,09	1,7	0,8	50,0	6,1

Sur rangli jigarran tuproqlarning karbonat, gips va singdirilgen tiykarlar miqdori (6-kesme)

katlam	terenlik, sm	C92 Karbo-nat, 5	S94 gips 5	Sindirilgen tiykarlar:
				mg•ekv					5
				Ca^++	Mg^++	K^+	Na^+	Ж1ми	Ca^++	Mg^++	K^+	Na^+
А	0-3	8,38	0,134	2,40	1,33	0,46	0,22	4,41	54,4	30,1	10,5	5,0
В1	3-13	8,90	0,145	1,07	0,53	0,56	0,24	2,40	44,5	22,1	23,5	9,9
В2	15-50	8,26	0,151	2,14	1,60	1,02	0,37	5,13	41,7	31,2	19,9	7,2
С	70-80	5,93	6,770	2,67	0,53	0,78	0,61	4,59	58,2	11,5	17,0	13,3

Sur rangli jigarrang tuproqlar fosfor va kaliy elementlari bilan (5-jadval ) juda oz ta'minlangan tuproqlar turiga kiradi. Ayirim hollarda kaliyning miqdori yuqori va o'rta qatlamlarida 200 -400 mg/kg ga teng bo'ladi. Sur rangli jigarrang tuproqlar tarkibida karbonatlar miqdori 5-85 do’gereginde. Ularning tuproqlar kesmalaridagi yig'ilishi va taqsımlanıvında aniq bitta qonuniylik kuzatilmaydi. Bu tuproqlarda gipsning miqdori 0, 15-6, 75 ga teng bo'lib, ularning eng ko'p miqdori gipsli qatlamda, ya'ni 70-80 sm shuqirlikda uchraydi. Sur rangli jigarrang tuproqlarning singdirish kompleksida Ca++, Mg++ kationları asosiy o'rinni egallaydi (6-jadval ).

Sur rangli jigar tuproqlar tarkibindagi suvda eriytug’ın duzlar miqdori

Kesindi, avtor	katlam,sm	kurgak	HC93^-	Cl^-	S94^--	Ca^++	Mg^++	Na+
N.V.Kim-berg, Oraylık kızılkum 25.1961 j N.V.Kim- berg, karshi sholi 26,1965 j	0-10	0,078	0,023	0,004	0,007	0,012	0,002	-
	15-25	0,032	0,019	0,003	0,007	0,006	0,001	0,002
	40-60	1,300	0,006	0,015	0,759	0,271	0,026	0,015
	110-120	1,170	0,010	0,010	0,761	0,185	0,012	0,024
	0-8	0,078	0,028	0,003	0,011	0,015	-	-
	15-25	0,058	0,025	0,004	0,024	0,013	0,002	0,005
	50-60	1,185	0,010	0,028	0,757	0,256	0,026	0,041

Sur rangli jigarrang tuproqlar tuz tarkibiga qaray solonchaklasqan tuproqlar guruhina kiradi. Yog’in oz bo'lishiga qaramay, bahor davrida A va V gorizontlarda yig'ilgan tuzlar yuviladi. Yozning issiq kunlari bug'lanish juda ko'p bo'lishi sababdan tuproqlarning pastki qatlamlarida tuzlar miqdori ko’payadi (h-jadval ). Shuning uchun tuproq profilidagi tuzlar va gips o'rta va past qatlamlarida ko'proq yig'iladi.

Sur rangli jigarrang tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi, ushbu tuproqlarda jigarrang ranglardi hosil qilishda alyuminiy -silikat birikmalarini maydalashi va ushbu qatlamda G’e, Ol oksidlarining yig'ilishi va paydo bo'lishi sababdan yig’ilishin ko’rsatadi. Bundan tashqari bu elementlarning tuproq gorizontlarida turlicha taqsımlanıvı, tuproq kesmalarining qatlamlarida loylanish va temirlanish jarayonlarining har xil darajada kuzatilishin va aks qildiradi.
Sur rangli jigarrang tuproqlarning minerologiyalik bo’limi asosan dala shpatları, slyudalar, xloridlar, kvarclar, kalcidlar kabilardan dala-dashtilib, burchaktarizli va har xil shaklda bo'lgan birlamshi minerallardan iborat.
Tuproqlarning klassifikaciyası, genezisı va ulardan xishloq xo’jaligida foydalanish
O’zbekstan tuproqlarining tasnifsida sur rangli jigarrang tuproqlar tipı pastdagi podtiplerge ajratilgan : 1) yuvilgan sur rangli jigarrang 2) oddiy sur rangli jigarrang 3) oz qatlamli va 4) a'lo darajada gipslangan.
Cho’l sur rangli jigarrang tuproqlarining genezisı bo'yicha ikkita fikr bor. Birinchi fikrga qaraganda, sur rangli jigarrang tuproqlar o’ziga hos iqlim va o'simlik omillari tasirida rivojlanadi. Boshqa ko’z qarash bo'yicha (V. A. Kovda 1946, 1973; N. G. Minashina, 1974; I. N. Stepanov, 1975 va boshqalar ) bu tuproqlar qadimiy nam iqlim davrlarinda vujudga kelgan bo'lib, ularning qatlamlaridagi karbonatlar, gipslar va tez eruvchan tuzlarning yig'ilishi va ushbu tuproqlarga tegishli bo'lgan loylanish, temirlanish jarayonlari, o'sha uzoq davrlarda yer yuzasiga yaqin joylashgan grunt suvlarining (gidromorf tuproq paydo bo'lish omillari ) tasirida rivojlangan va rivojlangan.
Sur rangli jigarrang tuproqlardan qishloq xo’jaligida asosan jaylovlar sifatida foydalaniladi. XX asrning 30 -50 yillaridan e'tiboran bu tuproqlarning ayirim maydonlari sug’orma dehqonshılıqta jumsalmaqta. Bunday maydonlar Buxara viloyatınıng qorako’l, G’ijduvan, Qorovulbazar tumanlarinda, Navoiy viloyatınıng Qizilto’be, Zarafshan, Tamdı tumanlarinda, Qashqadaryo viloyatınıng Mubarek, Kasan, Qorchi, Bahorstan, Usman Yusupov tumanlarinda va mamlakatimizning eng tusligida joylashgan Surxan-Sherabat cho’llarida uchraydi. Yangidan o'zlashtirilgan bu tuproqlarda paxta, bug'doy, lyucerna, makkajo'xorijueri va boshqa o'simliklari ekilgan, uzumzar, olmosarlar yaratilgan.


4-Mavzu: SHO’L KONTINENTINING SHO’L QUMLI TUPROQLARI
Cho’l qumli tuproqlarning ekologiyasi, morfologik tuzilishi va xususiyatlari. Bu tuproqlar cho’l zonasining avtomorf tuproqlar safiga kirib, grunt suvlari juda shuqur joylashgan hududlarda tarqalgan.
Cho’l-qumli tuproqlarning genezisın (kelib chiqishi ) va geografiyasin o'rganishda pastdagi olimlar o’z ulushlarini qo'shganlar : L. I. Prasolov (1925); N. A. Dimo (1925); A. N. Rozanov (1951); N. A. Buckov, Ya. M. Nosirov (1961); E. V. Lobova (1965); M. U. Umarov (a9uu); A. M. Rostulov, M. U. Karimova (1967); N. V. Kimberg (1974); N. V. Kimberg, J. Ikromov, D. R. Ismatov va boshqalar (1975); Q. G’ofurov, S. Abdullaev (1982); I. N. Feliciant, G. M. Konobeeva, B. V. Gorbunov, X. A. Abdullaev (1984).
Cho’l-qumli tuproqlari O’zbekstan Respublikasining Markaziy Fergana, Qizilqum, Qorchi cho’li, Sherabat cho’li va boshqa hududlarida kengnen tarqalgan bo'lib, ularning maydoni 960 mingta ga yoki 3, 785 ke teng keladi.
Tuproq hosil qiluvchi ona jinslari bo'r, toshko’mir, silur, nimaogen davrlarinda vujudga kelgan haktas, qumlartas, slanec va loy kabi tog' jinslarining dalyuvial, prolyuvial va ayyemgi daryo terrasalarındagi ollyuvial yotqızıqlarınan va zamonaviy eol Qumlardan iborat.
Cho’l -qumli tuproqlar keskin kontinental, juda qurg’aq, yozi a'lo darajada issiq, qishi bo'lsa juda sovuq iqlim sharoitida rivojlanadi. O'rtacha yillik temperatura 11, 5-14, 80 S. Yanvar oyidagi absolyut minimum temperatura minus 310 S bo'lsa, avgustda maksimal temperatura plyus 440 S ga yetadi.
Yillik yog’in-sochini miqdori 110-140 mm bo'lib, ularning asosiy miqdori qish -bahor davrine to'g'ri keladi. Bu tuproqlar tarqalgan hududlarda kushli shamol va xok -tozanglar va bo'lib turadi. Ayirim yerlarda shamolning tezligi 17-20 m/sekund geshekem va o'ndan va a'lo darajada bo'ladi.
Cho’l-qumli tuproqlari cho’l kontinentining asosiy tuproq tiplarınan bo'lib, boshqa tuproqlardan o'zining yengil qumli va yengil qumoqli mexanik tarkibi bilan ajıralıp turadi. Sababi bu tuproqlarning ona jinsi - eol yotqızıqlar. Tuproqlarning bunday xususiyatlari ulardagi morfologik belgilardi, hajm og'irligi, fizik va kimyoviy tarkibin, suvlar o’tkazuvchanglik qobiliyati va boshqa xususiyatlarin o'zgartirishga va shakllashtirishga olib keladi. Cho’l kontinentining qumli tuproqlari o’ziga hos tuproq paydo bo'lish jarayonlari tasirida rivojlanadi. Cho’l - qumli tuproqlarning asosiy fizik va kimyoviy xususiyatlari 8, 9, 10, aa jadvalda keltiritgan.