«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Jigarrang tuproqlarınıng umumiy fizikalıq xossalari
va ayrım suv ko’rsetkishleri

Kesindi nomeri, ornı xam avtorı	katlam	Terenligi, sm	Salısırma auırlı-2ı, g/sm3	Kolem auırlı-2ı, g/sm3	Ulıuma geuekligi ,5	Topırak auırlıgı esabınan, 5
						Maksimal gigroskoplıq	Solıu ıgallıgı	dala ıgal sıyımlılıgı
316, apiuayı bauırren topırak lıyossta, kurama tauı, Ya.M. Nasirov	А1 А2 В1 В2 В3 ВС С	1-11 20-30 45-55 75-85 100-110 140-150 275-285	2,41 2,54 2,57 2,62 2,64 2,64 2,70	0,93 1,28 1,32 1,36 1,43 1,36 1,39	65 50 49 48 46 48 48	9,0 6,4 5,8 5,6 6,1 4,5 -	19,0 11,1 10,4 10,0 10,3 10,4 -	39,3 28,5 30,8 28,8 25,7 25,6 -

Oddiy jigarrang tuproqlarning kimyoviy tarkibi

Kesindi nomeri, alıngan ornı	Katlam	Terenligi, sm	Gumus, 5	Azot, 5	С:N	P295	К2О	Karbonatlar,5	CO4 gips,5
						galaba, 5
30.1965 Batıs Tyanshan, Shatqal tog’ı, Arqa qıyalıgı lıyosst1r-izli jınıslar	А1 А2 В1 В2 В3 С1 С2 С3	0-10 15025 40-50 70-80 120-130 190-200 280-290	10,48 7,34 2,48 1,35 1,19 0,67 0,50	0,648 0,452 0,190 0,110 0,080 0,042 0,041	11,1 9,4 7,5 7,1 8,6 9,2 6,5	0,19 0,16 0,16 0,15 0,15 0,15 0,15	2,52 2,70 2,77 2,65 1,90 1,93 2,15	1,67 1,03 0,66 0,70 11,57 16,60 8,16	- - - - 0,049 0,137 0,082

1. Qatlamlarida kontinental va kuchsiz siltali reaktsiyalarning barchasi.

2. 40-60 sm qatlamdagi karbonatlarning yuvilganligi.
3. Gumus va azot miqdorlarining mos kelarlik ravishda 4-8 va 0, 2-0, 4 ke, uglerodning azotqa nisbatigi (C:N) nıng bo'lsa 7-10 ge teng bo'lishi.
4. O'rta Vm- qatlamda loylanish jarayonining kuzatilishi.
5. Tuproq singdirish kompleksining kattaligi.

Jigarrang tuproqlarning ashshılıg’ı

Kesindi nomeri xam alıngan ornı	Qatlam	Terenligi, sm	100 g topırakta mg-•ekv esabında
			Gidrolitik ashshılıq	Almasınıushan ashshılıq
9. 1966 j. batıs qurama tog’, arqa qıyalıq, lıyosslar	А1 А2 В1 В2 В3 ВС С	1-11 20-30 45-55 75-85 100-110 140-150 275-285	2,03 1,23 1,06 0,79 0,44 - -	0,118 0,157 0,118 0,078 0,078 0,118 0,078

oddiy tog' jigarrang tuproqlari o’zining yaxshi suvlar va fizik xususiyatlari bilan boshqa tuproq podtiplerinen parıq qiladi. Ulardagi hajm og'irligi 1, 30 g/smq, solishtirma og'irligi 2, 5 g/smq ge teng.

Mexanik tarkibi bo'yicha bu tuproqlar o'rta va og’ir qumoqli va loyqa hisoblanadi. O'sha sababli bu tuproqlarning suvlar tutish qobiliyati juda yuqori (28O’), kapillyar namlanishii bo'lsa 70-80O’ ke teng bo'ladi. Singdirilgen kationlar asosan Ca++ va Mg++ dan iborat bo'lib, ularning miqdori 80-90 ke, Na+ va K+ kationlarınıng umumiy miqdori bo'lsa 5 ke teng. Tuproqlar tarkibidagi asosiy kimyoviy elementlar kremniy, temir va alyuminiy oksidlaridan iborat. Shunday qilib, oddiy tog' jigarrang tuproqlari, tarkibida gumus va mayda zarrachalarning ko'pligi, pH ning kontinentallılıgi, singdirish kompleksining kattaligi va boshqa xususiyatlari bilan karbonatli jigarrang tuproqlardan ajıralıp turadi.
Siltisizlengen tog' jigarrang tuproqlar. Bu tuproqlar Respublikamızning g'arb Tyanshan, Turkistan, Gisar va boshqa tog'li hududlarida juda oz tarqalgan bo'lib, ular ushbu tog'larning shimoliy, shimoli-g'arb va shimoli-sharq qaptallarında rivojlangan. Bunday tuproqlar yer qaddidan 2600-2800 m balandlikte joylashgan. Siltisizlengen jigarrang tuproqlar tipik va karbonatli jigarrang tuproq podtipleri kabi tog'li hududlarda farqli tuproq kontinent va kichik kontinentlarini paydo qilmaydi. Shuning uchun ularning maydoni mamlakatimizning tog'li hududlarida belgili darajada chegaralangan. Ularning asosiy maydonlari ko'proq shimoliy qiyaliklarda rivojlangan.

Jigarrang tuproqlarning mineralogiyalıq tarkibi,
0,05- 0,1 mm li frakciyalar avırlıg’ına salıstırmalı O’ .

Minerallar	35- Kesindi				30- Kesindi
	А1 0- 10 см		В2 40- 50 см	С 120-130 см	А1 0- 10 см	В2 70- 80 см	С 280- 270 см
Auır frakciya. (salıstırma auır-lıgı >2,70) Biotit Muskovit Shax aldaması Xlorit Rudalı minerallar: cirkon, granit, sfen turmalin, epidot, coizit. Rudasız, n6rsiz, Jenil frakciyalar (salıstırma qishloqıgı <2,70) Kvarc Dala shpatları Biotit Muskovit Xlorit Minerallardı4 bolekleri. Organikalıq qaldiqlar, ılaylı agregatlar Kvarctın dala shpatına qatnasıgı	5,11 1,35 0,83 0,52 0,05 1,79 0,32 0,25 94,89 47,51 11,55 3,59 4,43 - 6,75 13,98 8,08 4,11	5,25 1,39 0,84 0,61 0,01 1,88 0,38 0,14 94,75 49,55 13,10 3,89 3,73 - 11,00 1,96 11,32 3,78		5,41 1,44 0,89 0,40 - 2,03 0,54 0,12 94,59 52,32 21,95 4,76 4,23 - 3,79 1,16 6,38 2,38	4,55 1,06 0,88 0,30 0,11 1,65 0,25 - 95,45 43,07 8,67 3,30 1,85 0,30 10,70 15,78 11,78 4,96	4,62 1,07 0,87 0,16 0,15 1,84 0,31 - 95,38 46,95 9,76 2,40 1,96 0,40 13,24 5,57 15,46 4,ха	4,66 1,13 0,84 0,30 0,10 1,59 0,50 - 95,34 49,97 14,82 4,46 2,18 - 11,52 3,02 10,19 3,30

Bu hududlarning anchagina soya -yaxnaligi, yog'in -sochini, ayniqsa qor miqdoriniing ko'pligi, ularning juda ko'p kunlar davomida erimasligi tuproq paydo bo'lish jarayoninda zarurli rollar o'ylarnap, boshqa jigarrang tuproq podtiplarınan farqlanıvına sabab bo'ladi. Bu omillar o’z nimavbetinde keng yaproqli o’rmonlar, aravaning ikki yog'ochihazarlar va aduvayı olmosarlarning rivojlanishiga va tuproq podtipınıng siltisizlanishiga sharoit yaratani. Geografik tarafdan bu tuproqlar vertikal kontinetning yuqori bo'limida baland tog' o'tloq -adir tuproqlari bilan, pastda bo'lsa oddiy jigarrang tuproqlar bilan chegaralangan.
Jigarrang siltisizlengen jigarrang tuproqtı hosil qiluvchi ona jinslar asosan toshli -chag’alli va chag’alli -qumoqli dallyuvial yotqızıqlar va lıyosstarizli qumlardan iborat. Bitta yillik yog'in -sochini miqdori 1100 -1400 mm. Boshqa jigarrang tuproq podtiplarınan profilidagi karbonatlarning yuvilishi (siltasizlenivi) va mayda zarrachalarning o'rta qatlamlarida to'planishi (loylanishi ) bilan parıq qiladi (Nikitina, 1948; Qasamipov-Karataev, 1949; Genusov va boshqalar a9 vo’; Egorov, Fridland va b. 1977; Solaev 1979; Nakaidze 1979; Mamitov 1982; Tojiev a9 hng). Siltisizlengen jigarrang tuproqlar pastdagi morfologik dala-dashtiliske ega :

Ad- Avm- Vm- Ssa.

Genetik gorizontlari bir-biridan yaxshi ajıralıp turadi. Bu tuproq podtipınıng yuqori 0-20 sm lı bo’limi yumshoq gumuslı qatlamdan iborat. Tuproq qatlamlarida o'tlar va o’rmon o'simliklarining qoldiqlari juda ko'p uchraydi. Gumuslı qatlam juda namli, donador strukturali, og’ir va o'rta qumoqli. O’tuvchi - Avm qatlam jigarrang rangli, mayda yong’oqsimon strukturali.:shinshi yoki loyqa Vm- qatlam jigarrang, yong’simon, donador va kesakli, namlangan.
Bu qatlamlarning ostida tuproq hosil qiluvchi ona jins joylashgan. Siltisizlengen jigarrang tuproqlarning hajm og'irligi 1, 10-1, 30 g/smq ge, umumiy kovakligi 55-58O’ ke teng. Shimilish koefficientı juda yuqori (bitta kecha -kunduzida 800-900 sm). Pastki qatlamlarida bu ko'rsatkichlar o'zgarib, pastdagilarni tashkil etadi : hajm og'irligi 1, 50-1, 70 g/smq; nisbiy og'irligi 2, 6-2. 70 g/smq; umumiy kovaklik -35-45O’. O'rta va pastki qatlamlarida umumiy kovaklikka mos ravishda ulardagi kapilyar namlanishi kamayadi. Shimilish koefficientı va yuqori qatlamlaridan pastki qatlamlarga qarab sezilarli darajada kamayadi.
Siltisizlengen jigarrang tuproqlarning reaktsiyasi kuchsiz achchiq (pH 4, 4-6, 7). Karbonatlar yuvilganligi sababli bu tuproqlar siltisizlengen tuproqlar deb yuritiladi. Gumus miqdori 4, 0-7, 0O’, ayirim joylarda uning miqdori 11, 0 ke yetadi. Azotning miqdori 0, 04-0, 07O’ ke teng bo'ladi, C:N = 8-12. Tuproq singdirish kompleksida Ca++ kationı 90-97O’ ke, boshqa kationlar (Mg++, Na+, K+) bo'lsa 3-10O’ ke teng bo'ladi.