Biologiyada

TDPU 101-BIO SIRTQI GURUX TALABASI AGZAMOVA NARGIZANING EKOLOGIYA VA ATROF-MUHIT MUHOFAZASI FANIDAN YOZGAN MUSTAQIL ISHI.
MAVZU :POPULYATSIYA LARNING UMUMIY TASNIFI.POPULYATSIYALARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI
Biologiyada populyasiya (lotincha: populus — guruh, uyushma, xalq) — erkin chatisha oladigan (yoki chatishish imkoniyatiga ega boʻlgan), aniq yashash arealini egallagan va maʼlum darajada zamon va makonda bir-biriga oʻzaro taʼsir koʻrsatadigan organizmlar guruhi. Populyatsiyadagi genetik oʻzgarishlar turlarning kelib chiqishi, yangi oʻsimlik navlari, hayvon zotlarini yaratish va boshqa asosini tashkil qiladi. „Populatsiya“ terminini daniyalik genetik Wilhelm Johannsen genetik jihatdan bir xil boʻlmagan individlar guruhini sof liniya (genetik jihatdan bir xil boʻlgan guruh)dan farq qilish uchun taklif etgan (1903).
Tabiatda populyatsiyaning turli xil tiplari uchraydi: yopiq populyatsiya (faqat bir-biri bilan juftlasha oladigan individlar guruhi); panmiktik populyatsiya (individlar juftlashishi juft tanlamasdan amalga oshadi); mendelcha populyatsiya (bir geografik arealda tarqalgan, koʻpayish va boshqa xususiyatlari bir xil boʻlgan individlar majmui); izogen populyatsiya genetik jihatdan aynan oʻxshash, yaʼni barcha lokuslar (xromosomaning bir gen joylashgan chiziqli uchastkasi) boʻyicha koʻpchilik hollarda gomozigota boʻlgan individlar guruhi; muvozanatlangan populyatsiya — genlar chastotasi (takrorlanishi) mutatsion va seleksion tazyiqlar oʻrtasidagi muvozanatga asoslanib oʻzgarib turadi va tasodifiy juftlashish prinsipiga koʻra juftlashishda hamda lokuslararo erkin rekombinatsiyalanishda genotiplarning amaldagi chastotasi nazariy kutilgan holatga moye keladi. Fanda mavjud boʻlgan ideal populyatsiya tushunchasi tabiatda uchramaydi va u faqat matematik modellarda hisobga olinadi. Masalan, zogʻora baliq yirik koʻllarda 2 ta populyatsiya hosil qiladi, ulardan biri qirgʻoq yaqinida yashab, mayda hayvonlar bilan oziqlanadi va sekin oʻsadi; ikkinchisi suvning chuqur qismida yashab, baliklar bilan oziqlanadi va tez oʻsadi; gʻoʻzaning yovvoyi turlari, shuningdek, ekiladigan navlari populyatsiyasi harorat, yorugʻlik, suv rejimi, oziqlanish va boshqalarga nisbatan turlicha reaksiyalar bilan harakterlanadigan juda koʻp guruxlardan tashkil topgan.
Tabiatda populyatsiyalarning aralashib ketishiga geografik (suv havzasi, togʻ, oʻrmon, choʻl), biologik (jinsiy apparatning tuzilishida kuyikish va uya qurish, oʻsimliklarda gullash muddatida farq boʻlishi), ekologik (yashash muhiti — namlik, tuproq tarkibida farq boʻlishi) alohidalanish toʻsqinlik qiladi. Populyatsiya evolyusiyaning eng kichik va asosiy birligi hisoblanadi. Chunki evolyusion jarayon populyatsiya ichida boshlanadi. Populyatsiya individlari orasida doimo irsiy oʻzgaruvchanlik paydo boʻlib turadi. Jinsiy koʻpayish tufayli bu oʻzgaroʻvchanlik populyatsiya individlari orasida tarqalib, uni geterogen qilib qoʻyadi. Populyatsiyada boradigan yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish tufayli foydali oʻzgarishlarga ega boʻlgan individlar saqlanib qolib, nasl beradi. Bundan keyingi evolyutsion jarayonlarda populyatsiya kenja turni hosil qiladi.
Populyatsiyaning asosiy xususiyati, boshqa biologik tizimlar singari, ular doimiy harakatda bo'lib, doimiy ravishda o'zgarib turadi. Bu barcha parametrlarda aks etadi: samaradorlik, barqarorlik, tuzilish, kosmosda taqsimlash. Maxsus genetik va ekologik belgilar populyatsiyalarga xos bo'lib, tizimlarning doimiy o'zgarib turadigan sharoitlarda mavjudligini saqlab qolish qobiliyatini aks ettiradi: o'sish, rivojlanish va barqarorlik. Populyatsiyalarni o'rganishda genetik, ekologik va evolyutsion yondashuvlarni birlashtirgan fan populyatsion biologiya deb nomlanadi. MISOLLAR Ko'ldagi bir xil turdagi baliqlarning bir nechta maktablaridan biri; oq qayin o'rmonidagi, daraxtlar tagida va ochiq joylarda o'sadigan vodiyning Keyske zambakchasining mikro-guruhlari; o'tloqlar, boshqa daraxtlar va butalar pardalari yoki botqoqlar bilan ajratilgan bitta turdagi daraxtlarning pardalari (mo'g'ul eman, lichinka va boshqalar). Ekologik populyatsiyalar - ma'lum biotsenozlar bilan chegaralangan boshlang'ich populyatsiyalar, intraspesifik guruhlar yig'indisi. Senozda bir xil turdagi o'simliklarga koenopopulyatsiya deyiladi. Ular orasida genetik ma'lumot almashinuvi juda tez-tez sodir bo'ladi. MISOLLAR Umumiy suv omboridagi barcha maktablarda bir xil turdagi baliqlar; monodominant o'rmonlarda, o'rmon turlarining bitta guruhini ifodalaydi: o'tli, liken yoki sfagnum lichinkasi (Magadan viloyati, Xabarovsk o'lkasining shimolida); cho'kindi (quruq) va aralash (ho'l) eman o'rmonlarida (Primorskiy o'lkasi, Amur viloyati); bitta mintaqaning qarag'ay, archa va keng bargli o'rmonlaridagi oqsil populyatsiyalari. Geografik aholi soni - geografik jihatdan o'xshash hududlarni o'rab turgan ekologik populyatsiyalar to'plami. Geografik populyatsiyalar o'z-o'zidan mavjud bo'lib, ularning areali nisbatan izolatsiyalangan, gen almashinuvi kam uchraydi - hayvonlar va qushlarda - migratsiya paytida, o'simliklarda - gulchang, urug'lar va mevalar tarqalganda. Ushbu darajada geografik irqlar, navlar, kichik turlarning shakllanishi ajralib turadi. MISOLLAR Daurian lichinkasining (Larix dahurica) geografik irqlari ma'lum: g'arbiy (Lena g'arbida (L. dahurica ssp. Dahurica) va sharqiy (Lena sharqi, L. dahurica ssp. Cajanderi bilan ajralib turadi), Kuril lichinkasining shimoliy va janubiy irqlari. MA Sheemberg (1986) tomonidan ikkita quyi toifadagi tosh qayinlar ajratilgan: Erman qayin (Betula ermanii) va junli (B. lanata) Yama daryosining quyi oqimida, archa o'rmonlarining doimiy qatoridan sharqqa joylashgan oddiy archa (Picea obovata) joylashgan. Zoologlar tundra va dasht populyatsiyasini tor kallakli qutbdan ajratib turadilar (Micr Otis gregalis) keng tarqalgan dələ turlari 20 ga yaqin geografik populyatsiyaga yoki kichik tiplarga ega. 2. Populyatsiyaning asosiy xususiyatlari Mo'llik va zichlik populyatsiyaning asosiy ko'rsatkichlari hisoblanadi. Raqam - ma'lum bir hududda yoki ma'lum hajmdagi shaxslarning umumiy soni. Zichlik - birlik maydoni yoki hajmiga shaxslar soni yoki ularning biomassasi. Tabiatda sonlar va zichlikning doimiy tebranishlari mavjud. Populyatsion dinamikasiva zichlik asosan tug'ish, o'lim va migratsiya jarayonlariga bog'liq. Bular ma'lum davrda populyatsiya o'zgarishini tavsiflovchi ko'rsatkichlar: oy, fasl, yil va boshqalar. Ushbu jarayonlar va ularning asosiy sabablarini o'rganish populyatsiya holatini taxmin qilish uchun juda muhimdir. Hosildorlik mutlaq va o'ziga xos farqlanadi. Mutlaq tug'ilish darajasiVaqt birligiga vujudga kelgan yangi shaxslar soni va o'ziga xos- bir xil miqdordagi, lekin ma'lum miqdordagi shaxslarga beriladi. Masalan, odamning tug'ilish darajasi - bu yil davomida 1000 kishiga to'g'ri keladigan bolalar soni. Hosildorlik ko'pgina omillar bilan belgilanadi: atrof-muhit sharoiti, oziq-ovqat bilan ta'minlanish, turlarning biologiyasi (balog'at darajasi, mavsumdagi nasllar soni, populyatsiyada erkak va urg'ochilarning nisbati). Maksimal tug'ish (ko'payish) qoidasiga ko'ra ideal sharoitda yangi odamlarning mumkin bo'lgan eng ko'p soni populyatsiyalarda paydo bo'ladi; turlarning fiziologik xususiyatlari bilan unumdorligi cheklangan. MISOL 10 yil ichida karahindiba, agar uning urug'lari unib chiqsa, butun er yuzini to'ldirishga qodir. Tog', terak, qayin, aspen, begona o'tlarning juda ko'p urug'lari. Bakteriyalar har 20 daqiqada bo'linadi va 36 soat davomida butun sayyorani doimiy qatlam bilan qoplash mumkin. Hasharotlarning ko'p turlarida hosildorlik juda yuqori va yirtqichlarda, yirik sutemizuvchilarda past. O'lim tug'ish kabi, bu mutlaq (ma'lum bir vaqt ichida vafot etgan shaxslar soni) va o'ziga xosdir. U kasalliklar, qarilik, yirtqichlar, oziq-ovqat etishmovchiligi tufayli o'lim darajasining pasayishini tavsiflaydi va populyatsion dinamikada muhim rol o'ynaydi. O'limning uch turi mavjud: Rivojlanishning barcha bosqichlarida bir xil; Optimal sharoitda kam uchraydi; Erta yoshda o'limning ko'payishi; o'simliklar va hayvonlarning ko'pgina turlariga xos xususiyat (ko'chatlarning 1% dan kami daraxtlarda etuklik yoshiga qarab omon qoladi, baliqdagi 1-2% qovurdoq, hasharotlardagi lichinkalar 0,5% dan kam); Qarilikda yuqori o'lim; odatda lichinka bosqichlari qulay o'zgaruvchan sharoitlarda o'tgan hayvonlarda kuzatiladi: tuproq, o'tin, tirik organizmlar. Barqaror, o'sayotgan va qisqargan populyatsiyalar.Populyatsiya o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga odamlarni yangilash va almashtirish orqali moslashadi, ya'ni. migratsiya jarayonlari bilan to'ldiriladigan tug'ilish (yangilanish) va pasayish (o'lim) jarayonlari. Barqaror aholi sonida tug'ilish va o'lim darajasi yaqin va muvozanatli. Ular beqaror bo'lishi mumkin, ammo aholi zichligi o'rtacha ko'rsatkichdan biroz farq qiladi. Turlarning areali na o'sib bormoqda, na kamaymoqda. O'sib borayotgan populyatsiyada tug'ilish darajasi o'limdan yuqori. O'sib borayotgan populyatsiyalar, ayniqsa mayda hayvonlarda (chigirtkalar, 28 punktli kartoshka buglari, Kolorado kartoshka qo'ng'izlari, kemiruvchilar, qarg'alar, chumchuqlar; o'simliklardan - shimoliy Komi respublikasida bo'tqa, Sosnovskiy to'ng'izi, karahindiba, Himoloy, qisman eman) ko'payishi bilan ajralib turadi. Mo'g'ul). Katta hayvonlarning populyatsiyalari ko'pincha saqlash rejimi sharoitida ko'payadi (Magadan qo'riqxonasidagi yelka, Alyaskada, Ussuri qo'riqxonasida sik kiyiklari, Keniya milliy bog'idagi fillar) yoki kirishlar (Leningrad viloyatidagi elk, Sharqiy Evropadagi mushkrat, alohida oilalardagi uy mushuklari). . O'simliklarda qayta zichlashganda (odatda qopqoq yopilishi, toj kanopi yopilishining boshlanishiga to'g'ri keladi), odamlarning hajmi va holati bo'yicha tabaqalanish boshlanadi, populyatsiyalarning o'z-o'zidan yupqalanishi va hayvonlarda (odatda yosh hayvonlarning balog'atga etishishi bilan mos keladi) qo'shni bo'sh joylarga ko'chib o'tish boshlanadi. Agar o'lim tug'ilishdan oshsa, demak, bunday populyatsiya kamaymoqda deb hisoblanadi. Tabiiy sharoitda u ma'lum bir chegaraga tushiriladi, shundan keyin tug'ilish darajasi (tug'ilish) yana ko'payadi va pasayishdan aholi ko'payadi. Ko'pincha, nomaqbul turlarning populyatsiyalari haddan tashqari o'sib, kamaymoqda - noyob, relikt, qimmatli, ham iqtisodiy, ham estetik jihatdan. 3. Populyatsiyalarning tuzilishi va dinamikasi Populyatsiyalarning dinamikasi, holati va ko'payishi ularning yoshiga va jinsiga bog'liq. Yosh tarkibi populyatsiyaning yangilanish sur'atini va yosh guruhlarining atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirini aks ettiradi. Bu turli xil turlar (masalan, qushlar va yirtqichlarning sutemizuvchi hayvonlari) va tashqi sharoitlar o'rtasida sezilarli darajada farq qiladigan hayot tsiklining xususiyatlariga bog'liq. Odamlarning hayot aylanishida odatda uchta yosh davri ajratiladi: reproduktiv, reproduktiv va keyingi reproduktiv. O'simliklar, shuningdek, birlamchi uyqusizlik davri bilan ajralib turadi, ular urug'larni kuylash bosqichiga o'tishadi. Har bir davr bitta (oddiy tuzilish) yoki bir nechta (murakkab tuzilish) yosh bosqichlari bilan ifodalanishi mumkin. Yillik tuzilmalar, ko'plab hasharotlar, oddiy yosh tuzilishiga ega. Murakkab struktura har xil yoshdagi daraxtlarga, yuqori darajada uyushgan hayvonlarga xosdir. Tuzilma qanchalik murakkab bo'lsa, aholining moslashish qobiliyati shunchalik yuqori bo'ladi. Yoshi bo'yicha hayvonlarning eng mashhur tasniflaridan biri G.A. Novikov: Yangi tug'ilgan chaqaloqlar - ko'rish paytigacha; Yosh o'sayotgan shaxslar, "o'spirinlar"; Yarim kattalar - jinsiy etuk shaxslarga yaqin; Kattalar - jinsiy etuk hayvonlar; Qadimgi - naslchilikni to'xtatgan shaxslar. Geobotaniyada o'simliklarning yoshi bo'yicha N.M. Chernova, A.M. Eski: Dam olish urug'lari; Urug'lar (ko'chatlar) - hayotning birinchi yilidagi o'simliklar, ularning ko'plari kotletonlardagi ozuqa moddalari hisobiga yashaydi; Voyaga etmaganlar - o'z-o'zidan ovqatlanishni davom eting, ammo kattaligi va morfologik jihatdan kattalar o'simliklaridan hali ham farq qiladi; Yetuk emas - o'spirindan kattalar o'simliklarigacha o'tish xususiyatlariga ega, ular hali ham juda kichik, ular o'sishi turida o'zgaradi, kurtaklar shoxlanishi boshlanadi; Virjiniya - "kattalar o'spirinlari", kattalar hajmiga yetishi mumkin, ammo regenerativ organlar yo'q; Yosh generativ - generativ organlarning mavjudligi xarakterlidir, kattalar o'simlikiga xos bo'lgan tashqi ko'rinishni shakllantirish tugallanmoqda; O'rta yoshli generativ - maksimal yillik o'sish va maksimal ko'payish bilan farq qiladi; Qadimgi generativ - o'simliklar meva berishda davom etmoqda, ammo ular asirlarning o'sishi va ildiz shakllanishini butunlay to'xtatadilar; Kam qarilik - meva juda zaif, vegetativ organlar nobud bo'ladi, asirlari uxlab yotgan kurtaklari tufayli neoplazma; Senile - juda keksa, xiralashgan shaxslar, o'spirin o'simliklarning xususiyatlari paydo bo'ladi: katta bitta barglari, kurtaklar o'sib chiqadi. Ushbu bosqichlarning barchasi ko'rsatilgan Coenopopulyatsiya normal to'liq a'zo deb ataladi. O'rmon xo'jaligida va soliqqa tortishda stendlar va stendlarni yosh toifalari bo'yicha tasniflash qabul qilinadi. Ignalilar uchun: Urug'lar va o'z-o'zini ekish - 1-10 yil, balandligi 25 sm gacha; Yosh o'sishi bosqichi - 10-40 yosh, balandligi 25 dan 5 m gacha; o'rmon soyaboni ostida mayda (0,7 m gacha), o'rta (0,7-1,5 m) va katta o'lchamdagi (\u003e 1,5 m) o'sishga to'g'ri keladi; Qutb bosqichi - 50-60 yoshdagi o'rta yoshli stendlar; magistral diametri 5 dan 10 sm gacha, balandligi - 6-8 m gacha; o'rmon soyaboni ostida, stendning yosh avlodi yoki shunga o'xshash o'lchamlarga ega tonkomer; Pishib etilgan stendlar - 80-100 yil; hajmi bo'yicha ular ona daraxtlaridan bir oz pastroq, ochiq va ochiq o'rmonlarda ular mo'l-ko'l meva beradilar; o'rmonda hali ham ikkinchi darajali bo'lishi mumkin, meva bermang; hech qanday holatda idishni ichiga joylashtirilmaydi; Pishgan o'rmon daraxtzorlari - 120 yosh va undan katta, birinchi darajali daraxtlar va o'sishda orqada qolgan ikkinchi darajali daraxtlar; mo'l-ko'l meva bermoq, ushbu bosqichning boshida ular texnik pishib etishadi, oxirida - biologik; Perestoyny - 180 yoshdan oshganlar, mo'l-ko'l meva berishni davom ettiring, lekin asta-sekin chirishga va qurib qolishga yoki ular tirikligida tushib ketishga. Qattiq daraxtlar uchun navlar va navlar hajmi jihatidan bir-biriga o'xshash, ammo ularning tez o'sishi va qarishi tufayli ularning yoshi klassi 20 emas, balki 10 yil. Aholi tarkibidagi yosh guruhlarining nisbati uning ko'payish va omon qolish qobiliyatini tavsiflaydi va tug'ish va o'lim ko'rsatkichlariga mos keladi. Yosh (reproduktiv bo'lmagan) shaxslar yuqori hosildorlik bilan o'sib borayotgan populyatsiyalarda (2-rasm) ustunlik qiladilar, ammo barqaror populyatsiyalarda ular odatda turli yoshdagi, to'la-to'kis populyatsiyaga ega bo'lib, bunda doimiy ravishda aniqlanib turadigan shaxslar kichik yosh guruhlaridan katta yoshlilarga o'tadi, tug'ilish darajasi populyatsiyaning kamayishiga tengdir. Kamaygan populyatsiyalarda asos eski odamlardan iborat, ularda regeneratsiya yo'q yoki ozgina.