Biosfera haqida tushuncha Reja

Biosfera haqida tushuncha
Reja:
1.Biosferaning tuzilishi, tarkibi, chegaralari.
2.Biosfera haqidagi akad. V.I. Vernadskiy ta’limoti.
3.Jamiyat va tabiat urtasidagi o‘zaro munosabat.
4.Tabiatda moddalarning (katta) geologik va (kichik) biologik almashinishi.
Mavjud ilmiy manbalarga ko‘ra, Yer sayyorasi 4,7 mlrd yil oldin koionotdagi gazsimon changlardan shakllandi. Boshqa sayyoralar kabi Yer sayyorasi issiqlik energiyasini Quyoshdan keladigan elektromagnit nurlardan oladi. Quyosh issiqligi Yerdagi iqlimning, turli geologik va biologik jarayonlarning, umuman olganda rivojlanishning asosidir. Bundan tashqari, juda katta hajmdagi issiqlik oqimi Yer sayyorasining ichidan keladi.
Oxirgi ma’lumotlarga kura, Yer sayyorasining og‘irligi 6*10²¹ t, hajmi 1,083*10¹² km³, maydoni (xududi) 510,2 mln km² ni tashkil qiladi.

Yer sayyorasida hayotning paydo bo‘lish tarixi 3,5-3,8 mlrd yilga teng deb hisoblanadi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi, takomillashuvi va ko‘plab xududlarni egallay boshlashi bilan tirik organizmlar siayyorada kechadigan jarayonlarda o‘ziga hos urinni egallay boshlaganlar. Hayotning doimiy ta’siriga duchor bo‘lgan Yerning yuza qatlamlarida, ya’ni atmosferaning 20-25 km balandligigacha, suv zaminlarining deyarli butun chuqurligigacha va litosferaning 3 km chuqurligigacha alohida o‘ziga hos hususiyatlari bilan farq qiluvchi «jonli qobiq» yoki «Biosfera» shakllangan (grekcha “bios” - hayot va “sfera” - qobiq suzlarini anglatadi). Bu qobiqning yerning alohida qobigi sifatida o‘rganishni dastlab 1875 yilda avstraliyalik geolog E.Zyuss taklif etgan bulsa-da, biosfera haqidagi ta’limotning asoschisi taniqli rus olimi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. Biosfera deyilganda Yerning hayot tarqalgan yuza qismlari tushuniladi. U o‘z ichiga barcha tirik organizmlarni va ular tarqalgan joydagi noorganik moddalarni qamrab oladi. Biosfera sayoramizning hayotiy kobig‘i hisoblanib tirik mavjudodlarning o‘zaro chambarchas aloqa munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. Biosfera uz ichiga atmosferaning qo‘yi kismi troposferani (10-15 km baland likkacha faol hayot mavjud bo‘lgan, bazan 20 km balandlikdagi stratosfera qatlamining qo‘yi qismini, ya’ni tinim holidagi organizmlarning chang dokachalari, urug‘lari, sporalari va boshqalar uchrashi mumkin bo‘lgan qismini) hamda suv qobig‘i - gidrosferani to‘lig‘icha va yerning tosh kobig‘i - litosferaning - ustki cho‘qindi tog‘ jinslari qatlamlarini 11 km chuqurlikgacha oladi. Chunki o‘tqazilgan turli geologik, paleontologik va arxeologik tadqiqotlar davomida yerning rivojlanish davrida chuqindi tog‘ jinslarining xuddi qallinlikda shakllanishi mumkinligi va bu qatlamlarda turli tirik mavjudotlar qoldiqlari topilib, shu chuqurlikgacha hayot mavjud bo‘lganligi isbotlangan.

Biosfera organizmlarning tabiatdagi tutgan o‘rni, ularning turli-tumanligi, keng tarqalganligi, uzoq geologik davrlar mobaynida mavjud ekanligi, o‘ziga hos tanlash xususiyatiga egaligi, bioqimyoviy jixatdan favkulotdda faolligi kabi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Biosferada doimiy ravishda o‘zaro bog‘langan, bir-birini muvofiqlashtirib va uyg‘unlashtirib turadigan turli-tuman hayotiy xodisa va jarayonlar uzluksiz ravishda davom etadi. Yerda quyosh energiyasi ta’sirida o‘tadigan biologik modda almashinuvi jarayoni natijasida biologik moddalar (bioproduksiya) to‘plana boradi. Bularning bir qismi vaqt o‘tishi bilan torf, toshko‘mir, ohaktosh va boshqa qazilma boyliklarga aylanadi. Biosferadagi mavjud moddalarni qo‘yidagi to‘rtta guruhga ajratish mumkin:

1.