BiRİNCİ HİSSƏ

Birincisi, sosial və ya onlarla bağlı hadisələrin invariant (dəyişməyən) birgə mövcudluğunu əks etdirən qanunlar. Bu qanunlara əsasən, əgər A hadisəsi mövcuddursa, onda mütləq B hadisəsi də olmalıdır. Məsələn, totalitar idarə sisteminə əsaslanan hər bir cəmiyyətdə latent (gizli) müxalifət mövcuddur.
İkincisi, inkişaf təmayüllərini əks etdirən qanunlar. Onlar sosial obyektin strukturu dinamikasını, bir qarşılıqlı münasibət qaydasından digərinə keçidi şərtləndirir. Bu və ya digər sistemin strukturunda elementlərin və onların qaydaya salınmış əlaqə üsullarının zaman ərzində dəyişməsi qabaqca olan vəziyyətlə şərtləndirilir. Strukturun əvvəlki vəziyyətinin sonrakı halına bu şərtləndirici təsiri inkişaf qanunu xarakterini daşıyır. İnkişaf yalnız o zaman baş verir ki, eyni bir obyektin iki ardıcıl surətdə götürülmüş halı bərpa olunmaz mühüm dəyişikliklərə uğramış olsun, yəni bir keyfiyyətli strukturdan digər keyfiyyətli struktura keçid baş vermiş olsun. Məsələn, ziyalılar arasında keyfiyyət dəyişmələri onların bütün sosial münasibətlərə təsirinin artmasını şərtləndirir, cəmiyyətdəki rolunu qüvvətləndirir.
Üçüncüsü, sosial hadisələr arasında funksional asılılığı (və ya kovariasiyanı) müəyyənləşdirən qanunlar. İnkişaf qanunlarından fərqli olaraq fəaliyyət (funksional) qanunları bu və ya digər sosial sistemin nisbi tarazlıq halında saxlanılmasını təmin edirlər. Eyni zamanda onlar sistemin elementlərinin onun strukturunun əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə gətirib çıxarmayan mütəhərrikliyini səciyyələndirirlər. Məhz bu tipli qanunlar sistemin variabelliyini (dəyişkənliyini), müxtəlif vəziyyətlər, hallar qəbul etmək imkanını səciyyələndirir.
Əgər inkişaf qanunları sosial obyektin bir keyfiyyətindən digərinə keçməni şərtləndirirsə, fəaliyyət (funksional) qanunları bu keçmə üçün ilkin şərait və zəmin yaradır, funksional asılılıq aşağıdakı misallarda kifayət qədər əyani surətdə ifadə olunur: insanlar siyasi praktikada, cəmiyyət işlərinin idarəsində nə qədər fəal iştirak etsələr, onların siyasi mədəniyyəti nəticə etibarı ilə bir o qədər yüksək olar, kollektivdə tərbiyə işi nə qədər keyfiyyətli təşkil olunarsa, mənəvi psixoloji mühit bir o qədər sağlam olar və s.