Bitiruv malakaviy ishi

2.3. Mayers-Briggs tipologik so‘rovnomasi
O‘sib kelayotgan avlodga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish hamda ularning “o‘z qobiliyati, intilishlariga mos, hayotda o‘ziga munosib o‘rin” topishlarida psixologlar tomonidan ham ko‘plab ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar olib borilmoqda. “Vazifa to‘g‘ri anglansa, orzuga etishmoq oson kechadi” deganlaridek, biz ham shu jumladan, o‘z oldimizga zamonaviy psixologik metodikalarni milliylashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, yoshlarning shaxs jihatlarini, yo‘nalganliklarini aniqlash va ularga kerakli yo‘llanmalar berishni vazifa qilib qo‘ydik.
MDH da xorijiy testlar, keng qo‘llanilishiga qaramasdan, kamdan-kam hollarda bu testlar jiddiy ilmiy talablarga javob beradi. Bugungi kunda bizda qo‘llanilayotgan ko‘plab xorijiy testlarni, to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanuvchi–psixologlarga tavsiya etib bo‘lmaydi. Ularni qo‘llashdan olinadigan natijalari esa, aksariyat hollarda konkret, tadqiqotda ko‘zda tutilgan ko‘rsatgichni berdi. Uning oqibatida tadqiqotdagi xolislik pasayadi.
Stimullarni o‘zgartirishga imkoniyati bo‘lmagan proektiv metodikalarning moslashtirish ishlari nihoyatda murakkab hisoblanadi. Bu gap verbal testlarga ham tegishlidir. Sovet psixodiagnostikasida ham, shaxs so‘rovnomalarining adaptatsiyasi murakkab muammolardan biri sanalgan.
Shunga qaramay, K.G.Yung nazariyasiga asoslanib amerikalik olimalar tomonidan yaratilgan va Mayers-Briggs metodikasi, deb nom olgan so‘rovnomani o‘zbek tiliga tarjima qilib, barcha ilmiy talablar asosida milliy muhitga moslashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Ushbu metodika 94 savoldan iborat bo‘lib, ular 8 ta shkalada mujassamlashtirilgan. Savollar mazmunan mijozga tegishli shaxs xislatlarini aniqlashga qaratilgan. Bu metodikaning savollari o‘zbek tiliga o‘girilgandan so‘ng, ekspretlar guruhi rus varianti bilan mazmunan moslik darajasi ko‘rib chiqdi va tegishli tahririy o‘zgartirishlar kiritildi.
Moslashtirishning muhim talablaridan biri ushbu metodikaning mazmuni va yo‘nalishiga mos keladigan boshqa metodika natijalari bilan qiyoslash kerakligidir. SHu ma’noda biz O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligining maxsus veb saytida e’lon qilingan “Sizning psixologik qiyofangiz” deb nomlangan metodikadan foydalanishni rejalashtirdik. Ushbu metodika ham mazmunan Mayers-Briggs metodikasiga to‘g‘ri keladigan 8 shkaladan iborat bo‘lib, boshqacha usulda va boshqacha savollar orqali ma’lumot olishga qaratilgan ekan.
1950 yilda Aqshlik olima Katerina Briggs va uning qizi Izabel Mayers ularga qo‘shimcha ravishda yangi shkalani, ya’ni “qabul qilish — baholash”ni kiritadi.
Mayers-Briggsning tipologik indikatori (MBTI) energiya zahirasini to‘ldirishning ikki har xil usuli (ekstraversiya — introversiya shkalasi – E-I), axborot yig‘ishning qarama-qarshi ikki usuli (sensorik — intuitiv shkala – S-N), qaror qabul qilishning ikki usuli (fikrlash va his qilish – T-F) va tashqi olam bilan aloqani tashkil etishning ikki usuli (qaror idrok – J-P)ni aniqlashga asoslanilgan. Shunday qilib, moyilliklarning to‘rt asosiy shkalasi mavjud. Har bir kishi o‘ziga xos xususiyati imkoniyati)dan kelib chiqqan holda, ana shu shkalalardan birida muayyan o‘rinni egallaydi va qarama-qarshi juftliklardagi u yoki bu qutbni tanlaydi. Har bir qarama-qarshi juftlik bo‘yicha moyillik (afzallik)lar kombinatsiyasi xulq-atvorning 16 tipidan birini anglatadi. Chunki u insonning o‘ziga xos xulq-atvorini bildiradi.
So‘rovnoma mualliflarini insonlarning individual farqlarini tushuntiruvchi va xarakterlovchi psixologik vositani yaratish qiziqtiradi. Ammo bu psixologik vosita insonning o‘ziga xos moyilliklar haqidagi nazariya (Yung g‘oyasi) ga to‘la mos bo‘lishi lozim. Ana o‘shandagina insonlarning individual o‘xshashliklari va farqlarini ishonchli ravishda aniqlash va olingan natijalarni amaliyotda qo‘llash mumkin.
Mayers-Briggs tipologiyasi boshqa tipologiyalarga qaraganda qator afzalliklarga ega. Bunda odamlar “norma” yoki “patologiya” shkalasi bo‘yicha qiyoslanmaydi va shaxs tiplarining birortasi boshqalaridan afzal hisoblanmaydi. Ushbu ijtimoiy-psixologik tipologiya, boshqa psixologik tipologiyalardan farqli o‘laroq, psixologik sifatlarning ijtimoiy namoyon bo‘lishini o‘rganishga imkon beradi. U xulq-atvorning turli tiplarini, ya’ni odamlarning xulq-atvori xususiyatlari(insonning u yoki bu hayotiy vaziyatda o‘zini qanday tutishi)ni tavsiflaydi. Bunda shaxsiy sifatlarni shunchaki aniqlash emas, balki olingan natijalarni amaliy qo‘llash muhim hisoblanadi.
MBTI so‘rovnomasining asosiy qoidalari:
— So‘rovnoma yordamida qiziq va muhim xulq-atvor stereotiplari aniqlanadi, bu insonlarni va ularning o‘zaro munosabatlarini tushunish uchun foydalidir;
— Axborotlarni qabul qilish va qaror chiqarishdagi individual farqlar aniqlanadi;
— Bu test emas, balki ko‘rsatkich(indikator) hisoblanadi va bunda “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” javoblar bo‘lmaydi;
— nazariyada ikki qismga ajratish g‘oyasi(dixotomiya) ilgari suriladi, shuning uchun MBTIda psixometrik ko‘rsatkichlardan foydalaniladi;
— MBTI shkalalari mustaqil emas, ular ыrtasida spetsifik dinamik munosabatlar mavjud;
— nazariyada ham, tiplar tavsifida ham shaxsning rivojlanishi butun umr davom etadigan jarayon sifatida qaraladi;
— tip – bu har xil psixik jarayonlarni tavsiflash uchun qulay usul(axborotni qabul qilish, idrok etish va baholash).
— “yaxshi” yoki “yomon” tiplar yo‘q, ularning har birining o‘ziga xos kamchiligi va afzalliklari bor;
— to‘rt psixik jarayon (S, N, E, F) va to‘rt holat yoki yo‘nalganlik(E, I, J, P) mavjud bo‘lib, ular to‘rtta qarama-qarshi juftlikni tashkil etadi: S-N, E-F, E-I, J-P;
— har bir respondent barcha jarayon va holatlardan foydalanadi, lekin juftlikdagi “qutblar”dan birini tanlashga moyil bo‘ladi yoki afzal hisoblaydi;
— natijalarni talqin etishda har bir elementning namoyon bo‘lishiga aniq misollar keltiriladi;
— MBTI shkalalari tayanch psixik funksiyalar axborotni qabul qilish va baholashga daxldor bыlib, ular har qanday xulq-atvorda gavdalanadi. Shuning uchun so‘rovnomaning amaliy qo‘llanilish sohasi ancha keng.
MBTI so‘rovnomasining qo‘llanilish sohalari:
MBTI mansabga ko‘tarilish va kasbga yo‘naltirish muammolarini hal etishda quyidagilar yordam beradi:
— shaxsni ta’lim yo‘nalishi va kasb tanlashga yo‘naltirish;
— axborotlarni qabul qilish va baholashning afzal sanalgan usullaridan foydalanish imkoniyatini aniqlash;
— hamkorlar bilan ish yuzasidan fikr almashish;
— xodimlar o‘rtasida topshiriqlarni samarali taqsimlash;
— jamoa a’zolarining ish bo‘yicha eng maqbul o‘zaro munosabatlarini belgilash.
MBTI-individual va oilaviy maslahatlarda :
— turli moyillik(afzal bilish)ning yaxshi jihatlari va ustuvorliklarini mijozga tushuntirish;
— shaxsiy o‘ziga xoslikni rivojlantirish va tevarak-atrofdagilar bilan muloqot qilish usullarini takomillashtirishga amaliy yыl tanlash;
— axborotlarni qabul qilish va baholash usullarini rivojlantirish yo‘llarini shaxsga tushuntirish va shu asosda uni o‘z hayotini belgilashga o‘rgatish;
— turli odamlar xulq-atvoridagi o‘xshashlik va farqlarni tushuntirish; ota-onalarni farzandlari qanday bo‘lsa, ularni shundayligicha qabul qilishga o‘rgatishda va boshqa ishlarda yordam beradi(bu ayniqsa ota-ona va farzandlar turli tiplarga tegishli bo‘lsa muhimdir).
Mayers-Brigges metodikasi bilan tanishish shaxsni o‘zining kuchli tomonini anglashga va ulardan to‘la foydalanishga o‘rgatadi, inson xatti-harakatining pinhoniy jihatlarni anglashga, muloqotga kirishadigan odamlarning ko‘ngliga yo‘l topishga imkon beradi.
Mayers-Briggs so‘rovnomasi 94 banddan iborat. Respondentlar taqdim etilgan ikki javob, ba’zi holda uch javobdan birini tanlaydi. Savollarning bir qismi inson xulq-atvorining turli hayotiy vaziyatlarda namoyon bo‘lishini tavsiflaydi (masalan: Kechki bazmlar sizga: a) goho zerikarli bo‘ladi; b) doimo xursandchilik bag‘ishlaydi). Savolning qolgan qismlari – tushunchalar juftligidan iborat(masalan: a) yaratmoq; b) qurmoq). Respondent (so‘rovnomada ishtirok etayotgan shaxs)ga maxsus javoblar varaqasi beriladi. U unda o‘zi tanlagan javobni belgilaydi.
Har bir javob variantiga mos qiymat belgilangan(0, 1 yoki 2 ball). Natijalarni qayta ishlashda shkaladagi har ikkala qutb ballari hisoblanadi(ya’ni E, I, S, N, T, F, J, P uchun alohida-alohida). Masalan, agar respondentning E bo‘yicha ballari yig‘indisi I bo‘yicha ballari yig‘indisidan katta bo‘lsa, u ekstravert sifatida tasniflanadi. Ya’ni u ko‘p vaqtini ekstravert sifatida o‘tkazadi. Faoliyatning ekstravertlashgan turini afzal biladi va hayotning turli sohalariga ehtiyoj sezadi. SN shkalasi bo‘yicha N ga moyillik, respondentning sensor qabul qilishga qaraganda intuitiv idrok qilish usulini afzal bilishini ko‘rsatadi. Agar moyilliklar bo‘yicha aniqlangan ballar yig‘indisi kichik bo‘lsa, respondentning tipologik xarakteristikasi unchalik aniq bo‘lmaydi. Umuman, harf moyil yo‘nalishini, sonlar esa uni amalga oshirish darajasini ko‘rsatadi. Shunday qilib, miqdoriy ko‘rsatgich respondentning xulq-atvorida u yoki bu moyilning qanchalik kuchli namoyon bo‘lishi haqida tasavvur beradi. Lekin ushbu moyilning rivojlanganlik darajasi haqida mulohaza yuritishga imkon bermaydi.
Tip formulasi to‘rt harfdan iborat– har bir shkalaga bittadan harf (masalan, ESTJ, INFP tiplari). Bu har bir tipni ixcham ta’riflash usulidir. Tip formulasi moyillikni quyidagicha ifodalaydi: birinchi harf — E yoki I (ekstraversiya yoki introversiya), ikkinchi harf – S yoki N (sensorika yoki intuitsiya), uchinchi harf – T yoki F (fikrlash yoki sezgi), to‘rtinchi harf – J yoki P (baholash yoki idrok etish).
Mualliflarning fikricha, MBTI talqini psixologning respondent bilan muloqoti(dialogi) ni taqozo etadi. Psixologning asosiy vazifasi – respondentga o‘zi haqidagi bilimlari asosida psixologik tipini aniq tavsiflashga yordam berishdir. Psixolog bunda shaxs tiplari nazariyasi bo‘yicha mutaxassis sifatida unga maslahat beradi, xolos. Odatda, bunday vaziyatlarda taxminan 75 % respondent o‘zining natijalaridan qoniqish hosil qiladi. Bunda respondent bilan xulq-atvordagi moyilliklarning hayotiy vaziyatlarda qanday namoyon bo‘lishi haqida suhbat ыtkaziladi.
Birorta ham metodika shaxsning butun murakkabligi yoki uning xulq-atvorini to‘liq oydinlashtirib bera olmaydi. MBTI natijalarini har doim ham ishonchli deb bo‘lmaydi. SHu bois, respondentga uning so‘rovnoma natijasida aniqlangan psixologik tipini taxminan quyidagi tartibda birgalikda muhokama qilish taklif etiladi: “Mana, so‘rovnoma natijalari. Sizningcha, bu qanchalik to‘g‘ri?”
MBTI so‘rovnomasi natijalarining ishonchliligi, boshqa so‘rovnomalardagi kabi, savollarga qanchalik “to‘g‘ri” javob berilganiga bog‘liq. Ba’zi hollarda shaxs aniqlangan tipining ыz xarakteriga mos ekanini darhol tan oladi. Bunday respondentlar bilan tipning namoyon bo‘lishiga doir misollarni muhokama qilish va olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llash bo‘yicha ko‘proq suhbatlashish kerak. Ba’zi shaxslar esa o‘z tipiga nisbatan kuchli shubhada bo‘ladi(ishonmaydi). Shuning uchun ular Mayers-Briggsning tipologik so‘rovnomasi natijalarini talqin etish bosqichlarida olingan ma’lumotlar bilan tanishtirilishi lozim. Bu ma’lumotlar ularga o‘zining ko‘proq nimaga moyil ekanini aniqlashga va mos psixologik tipini topishga yordam beradi. 
Mayers-Briggs metodikasi bilan tanishish natijasida shunday xulosaga kelish mumkin: uning kuchli tomonlarini, ya’ni inson xulqidagi “yashirin mexanizm” larni tushunish, motivatsion echimlarni to‘liqroq ishlatishga, odamlar bilan o‘zaro aloqada, ularga “kalit” topishga yordam beradi.