Bitiruv malakaviy
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11 1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA SUG’URTA BOZORINI RIVOJLANISHINING NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI 1.1. Sug’urtaning maqsadi va vazifalari Sug`urta o`z mohiyati jihatidan faoliyatning alohida sohasidir. Baxtsiz hodisa, tabiiy ofat, ish bilan shug`ullangan kishilarning ehtiyot choralarini ko`rmaganligi va boshqa sabablar tufayli ziyon ko`rilishi mumkin. Bu hilda ziyon ko`rilganda muhofaza qilishning ancha samarali va zarur shakli bor, bu - sug`urtadir. Sug`urta iqtisodiy munosabatlar tarkibiga kiradi hamda maxsus mablag` fondini yaratish tadbirlarini o`z ichiga oladi. Mazkur mablag` fondidan esa turli voqеalar yuz berganda, agar bu voqеalar xususida sug`urta shartnomasida o`zaro kеlishib olingan bo`linsa, yеtkazilgan zararning o`rnini qoplash va ziyon ko`rgan tomonga yordam berish maqsadida foydalaniladi. Biz sug’urta haqida biron nima deyishdan oldin sug’utaning o’ziga to’g’ri tarif berib olishimiz zarur, bunda avvalo uning tarixiy kelib chiqishiga nazar tashlash maqsadga muvofiq bo’lardi.Sug‘urta jamiyat qurilishining ilk davrlaridan yuzaga kelib, asta-sekin ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas xamroxiga aylandi. Sug‘urta iborasining birlamchi ma’nosi "qo‘rquv" ("strax") so‘zi bilan bog‘liqdir. Mulk egalari bir-birlari bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishar ekanlar, mulkning saqlanishiga, tabiiy ofatlar, yong‘in, o‘g‘irlik va ijtimoiy xayotning boshqa ko‘zda tutilmagan xavf xatarlari natijasida yakson bo‘lishi yoki yo‘qotilishiga nisbatan qo‘rquv xis etganlar. Ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri bu mulk egasi va tovar ishlab chiqaruvchining moddiy farovonligi uchun xavotirlanishning asosiy sababchisidir. Shu asosda moddiy zararni manfaatdor mulk egalari o‘rtasida birgalikda qoplash g‘oyasi yuzaga keldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda va aholini ko‘ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug‘urtaning o‘ziga xos muhim o‘rni bor. Sug‘urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri sifatida bozor 12 iqtisodiyotiga o‘tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi. Sug‘urta bozori mulkchilikning deyarli barcha shakllarini tabiiy ofatlardan saqlashda, xilma-xil falokatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi. Sug’urta ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir.U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir.Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzluksizligi va to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir. Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzilsa, u holda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi. Inson va tabiiy ofatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish hamda yetkazilgan zararni so‘zsiz qoplash bo‘yicha insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu obyektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bo‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yig‘indisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug‘urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi. Sug‘urta iqtisodiy kategoriya sifatida moliya kategoriyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo, moliya to‘laligicha daromadlarni taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lsa, sug‘urta esa faqatgina qayta taqsimlash munosabatlarinigina qamrab oladi. Sug‘urtaning xususiyatlarini ochib beruvchi belgilarini quyidagicha keltirishimiz mumkin: 1. Sug‘urtada to‘satdan, oldindan ko‘zda tutilmagan va yengib bo‘lmaydigan 13 holatlar, ya’ni sug‘urta holatlari ehtimoli mavjudligi bilan asoslanuvchi qayta taqsimlash pul munosabatlari yuzaga keladi. 2. Sug‘urtada ko‘rilgan zararni sug‘urta ishtirokchilari, ya’ni sug‘urtalanuvchilar o‘rtasida qoplash amalga oshiriladi. Zararni bunday qoplash usuli zarar ko‘ruvchi xo‘jaliklar soni doimo sug‘urta ishtirokchilari sonidan kam bo‘lish ehtimolligiga asoslanadi, ayniqsa ishtirokchilar soni yetarlicha katta bo‘lganda. 3. Zararni bunday qoplashni tashkil qilish uchun maqsadga yo‘naltirilgan sug‘urta fondi tashkil qilinadi. Bu fond sug‘urta ishtirokchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi.Sug‘urta fondining mablag‘lari faqatgina uni tashkil qilganlar o‘rtasida ishlatiladi, sug‘urta badalining hajmi esa har bir qatnashchining zararni qoplashdagi ulushini bildiradi.Shuning uchun, sug‘urta qatnashchilarining doirasi qanchalik keng bo‘lsa, sug‘urta badalining hajmi shunchalik oz va sug‘urta ham samarali bo‘ladi. Agarda sug‘urtada millionlab sug‘urtalanuvchilar ishtirok etsa va yuz millionlab obyektlar sug‘urtalansa, u holda minimal badallar hisobiga maksimal zararlarni qoplash imkoni paydo bo‘ladi. 4. Sug‘urta zararlarni qoplashni hududiy birlik va ma’lum vaqt davomida amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bunda yil davomida sug‘urtalanuvchi xo‘jaliklar o‘rtasida sug‘urta fondini hududlar bo‘yicha samarali qayta taqsimlash uchun yetarlicha katta hudud va anchagina sug‘urtalashga tegishli obyektlar talab qilinadi. Faqatgina mazkur shartga rioya qilish bilangina katta hududlarni qamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni qoplash imkoni bo‘ladi.Zararni sug‘urta yordamida qoplash ma’lum vaqt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug‘urta doimo muddat bilan chegaralanadi. Sug‘urta – bu ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan maqsadli sug‘urta fondlarini uning qatnashchilari o‘rtasida badallar hisobidan shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari yig‘indisi. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunining 3- moddasida sug‘urtaga quyidagicha ta’rif berilgan: Sug‘urta deganda yuridik yoki 14 jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish 1 tushuniladi». Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotga, moliyaga, pul muomalasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi, iqtisodiy qarashlarda ijobiy fikrlarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Endilikda har bir xo‘jalik obyektining tashkilotchisi o‘z ixtiyoridagi mol-mulkdan samarali foydalanish uchun fidokorona harakat qilish bilan cheklanib qolmay, favqulodda va tasodifiy zararlarning natijasida yetkazilishi mumkin bo‘lgan kamomadlarni tiklash, ularning oldini olish tadbirlarini ko‘rishga ham intilmoqda. Shuning natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida sug‘urtaga bo‘lgan talab kuchaya boshladi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari bilan bevosita bog‘langan. Shunday ekan ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatgan tabiiy ofatlar bozor iqtisodiyoti yo‘nalishlarini chetlab o‘ta olmaydi. Sug‘urta ko‘p tarmoqli xo‘jaliklarning mol-mulkini saqlashda va tiklashda alohida ahamiyat kasb etadi. Inson va tabiiy ofatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish va lokalizatsiya qilish, hamda yetkazilgan zararni so’zsiz qoplash bo‘yicha insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu obyektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bo‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yigindisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug‘urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va mustaqillik talablari asosida sug‘urta sohasida quyidagi sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ldi.Birinchidan, sug‘urtani boshqarishda 1 O'zbekiston Respublikasi”Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi qonuni 2002 y 15 markazlashgan tartib o‘rniga markazlashmagan tartib joriy qilindi. Mustaqil sug‘urta tizimi barpo qilindi. Sug‘urtani boshqarish respublika miqyosida amalga oshiriladigan bo‘ldi. Ikkinchidan, alohida sug‘urta haqida qonun qabul qilinib, unda respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olindi.Uchinchidan, xorijiy mamlakatlarda sug‘urta tashkilotlari bilan hamkorlik qilish kuchaydi, ular ishtirokida qo‘shma sug‘urta kompaniyalari barpo qilindi.Respublika sug‘urta tashkilotlari jahon sug‘urta tashkilotlari qatoridan joy oldi. To‘rtinchidan.Sug‘urta mablag‘laridan investitsiya maqsadlarida foydalanish asosida ularning moliyaviy ahvoli yaxshilandi. Xorijiy mamlakatlar mablag‘laridan investitsiya maqsadlarida foydalanishda sug‘urta tashkilotlarining vositachilik roli vujudga keldi. Beshinchidan, sug‘urta tashkilotlari bilan kredit muassasalarining hamkorligi kuchaydi. Korxonalar tomonidan bankdan olingan qarzlarni o‘z vaqtida qaytarishga qaratilgan sug‘urta faoliyati kengaya borib, u qishloq xo‘jaligi korxonalariga nisbatan ham joriy qilindi. Oltinchidan, oldingi yillarga nisbatan majburiy sug‘urta doirasi qisqarib. Ixtiyoriy sug‘urta tadbirlari kengaydi. Qishloq xo‘jaligida majburiy sug‘urta qayta qurilib, sug‘urtalashda kreditning roli kuchaydi. Yettinchidan, sug‘urtaning xalq farovonligini yaxshilashdagi roliga alohida ahamiyat berila boshlandi. Shu munosabat bilan indeksatsiya tadbirlari o‘tkazildi. Ixtiyoriy shaxsiy sug‘urtaning shartlari ko‘pchilik hollarda qaytadan ko‘rib chiqildi, turar joy, uy- ro‘zg‘or, qo‘shimcha pensiya, tomorqa sug‘urtasi va boshqa sug‘urta xillari o‘zgartirildi va yangilari joriy qilindi. Sakkizinchidan, bozor iqtisodiyotini amalga oshirishda tadbirkorlikning muhim ahamiyatiga alohida e’tibor berilib, sug‘urtaning yangi xillarini amalga oshirishga kirishildi. To‘qqizinchidan, mustaqillik yillarida javobgarlik sug‘urtasining ayrim xillari joriy qilindi, shuningdek garovga qo‘yilgan mol-mulk sug‘urtasi haqida alohida dasturi amallar qabul qilindi.O‘ninchidan, sug‘urta faoliyati bilan qimmatli qog‘ozlar o‘rtasida tegishli munosabat o‘rnatildi. Sug‘urta tashkilotlari ham o‘z qimmatli qog‘ozlarini tarqatish huquqiga ega bo‘ldilar va shu asosda aksiyadorlarning huquqlari belgilanib, ularning idora qilish usullari aniqlandi. 16 Sug‘urta munosabatlarining taqsimlash xarakteriga ega ekanligi. Moliya tushunchasi kabi, sug‘urta ham yalpi ichki mahsulotni va milliy daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etadi.Sug‘urtada zararlarni hududlar bo‘yicha va muayyan bir vaqtda taqsimlanishi. Bu sug‘urtaning asosiy belgisi bo‘lib, hududlar bo‘yicha sug‘urta fondini sug‘urtalangan xo‘jaliklar o‘rtasida taqsimlash uchun katta hudud va ko‘plab sug‘urtalanishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar zarur bo‘lishi talab etiladi. Zararlarni ma’lum bir vaqtda taqsimlanishi sug‘urta hodisalarini tasodifiy ro‘y berish xarakteriga ega ekanligidan kelib chiqadi. Qator yillar mobaynida favqulodda hodisalar ehtimol ro‘y bermasligi mumkin. Bu holat sug‘urta hodisalari sodir bo‘lmagan vaqtda tegishli miqdorda sug‘urta zahiralarini tashkil etishni talab qiladi.Sug‘urta fondlariga jalb etilgan sug‘urta mukofotlarini qaytarib berish.Sug‘urta mukofotlari sug‘urta tarifi asosida aniqlanadi. Sug‘urta tarifi ikki qismdan iborat bo‘lib, netto-stavka (sug‘urta hodisalari ro‘y berganda zararlarni qoplashga ishlatiladi) va netto-stavkaga ustamalardir (sug‘urta kompaniyasi ishini tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlar qoplanadi). Netto-stavka, asosan, sug‘urta hodisasi ro‘y berganda sug‘urtalanuvchiga qaytarib beriladi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga muvofiq, majburiy sug‘urta turlariga doir sug‘urta shartlari qonun hujjatlarida belgilab qo‘yiladi. Ixtiyoriy sug‘urtalashga doir sug‘urta tariflarining miqdori tomonlarning kelishuviga muvofiq belgilanadi. Sug‘urta fondi mablag‘larining, faqat, shu fondni tashkil etishda qatnashgan sub’ektlar o‘rtasida taqsimlanishi. Sug‘urta munosabatlarida quyidagi tomonlar qatnashadilar: Sug‘urtalovchi – sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishga ixtisoslashgan va tegishli lisenziyaga ega bo‘lgan yuridik shaxslar. Tadbirkorlik faoliyatining muhim bo‘g‘ini. O‘zbekiston Respublikasining "Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida"gi Qonuniga ko‘ra, sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovoni (sug‘urta puli) to‘lovini amalga oshirish majburiyatini oluvchi yuridik shaxs sug‘urtalovchi deb hisoblanadi. 17 Sug‘urtalovchilar turli mulk shakliga ega bo‘lishi mumkin (davlat sug‘urta tashkilotlari, aksionerlik sug‘urta tashkilotlari hamda o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari). Sug‘urta faoliyatini olib boruvchi tashkilotlar davlat organlarining tegishli lisenziyasiga ega bo‘lishi zarur. Sug‘urtalanuvchi – sug‘urtalovchi bilan aniq sug‘urta munosabati o‘rnatgan va tegishli sug‘urta mukofotlarini to‘lovchi yuridik yoki jismoniy shaxs. Sug‘urta vositachilari – sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaruvchi yuridik shaxs. Maqomi bo‘yicha vositachi sug‘urtalanuvchining manfaatlarini himoya qiladi. Ko‘rsatgan xizmatlari uchun vositachi sug‘urtalanuvchidan emas, balki sug‘urta kompaniyasidan tegishli vositachilik haqini oladi. Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan birgalikda kechadigan jarayondir.Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o‘z zimmasiga oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi. Shunday anglanilgan zarurat aniq sug‘urta manfaatlari negizida sug‘urta munosabatlari yuzaga keldi.Sug‘urta munosabatlari, ularning tashkiliy shakllari qandayligidan qat’i nazar, sug‘urta fondini yaratish va undan foydalanish jarayonidir. Ta’kidlash lozimki, sug‘urta munosabatlari murakkab va keng qamrovli moliyaviy-pullik iqtisodiy munosabatlar bo‘lib, ular yuzaga kelishi uchun o‘zaro bog‘liq shart- sharoit majmuasi mavjudligi ham muhimdir. O‘zbekistonda tadbirkorlikning rivoj topishi jarayonida turli risklarning yuz berishi ehtimoli mavjudligi, shuningdek, ijtimoiy hayotning o‘zida namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan qarama-qarshiliklar sub’ektlarning sug‘urta faoliyatiga, 18 xususan, risklar transferiga bo‘lgan munosabatlarini ijobiy tomonga o‘zgartirdi. Sug‘urta faoliyati bozor munosabatlarining eng muhim unsuriga aylandi. “Sug‘urta faoliyati deganda sug‘urta bozori professional ishtirokchilarining sug‘urtani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyati tushuniladi”. “Shu narsa aniqki, bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar... sug‘urta tizimisiz samarali ishlash, investisiya faoliyati bilan shug‘ullanish, kredit olish imkoniyatiga ega emas” . Shu o‘rinda, ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)da uzluksizlikni ta’minlash imkoniyatini yaratish maqsadiga yo‘naltirilgan, mulkchilik shakllariga ko‘ra, maxsus qayta taqsimlash munosabatlari tizimi mavjudligi iqtisodiyot sub’ektlari ravnaqiga xizmat qilmoqda. Bu jarayonda ularning mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda daromad olishlari kabi manfaatlari yuzaga chiqadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda sug‘urta faoliyatida talab darajasidagi risk transferi shakllanishi va rivojlanishi hamda uni ilmiy asosda o‘rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiyot sub’ektlarining erkinliklari kengayib borayotgan, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)ning yangi turlari o‘zlashtirilishi sug‘urta faoliyatida risk transferining ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish va takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyojni orttirmoqda. Sug‘urta faoliyatida o‘z mohiyati nuqtai nazaridan, aynan “xizmat” tushunchasi fundamental hisoblanadi.Sug‘urtachi tomonidan taklif etilayotgan “xizmat” o‘zida dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, ya’ni u o‘z mijoziga faqat “va’dani sotadi”. Shu nuqtai nazardan xalqaro savdoda unga “ko‘rinmaydigan faoliyat”1 deb ham tasnif beriladi. Sug‘urtalanuvchiga shartnoma tuzilganligini tasdiqlovchi dalil-hujjat sifatida “polis”2 beriladi xolos. Sug‘urta shartnomasida sug‘urtalanuvchiga sug‘urta voqeasiga ko‘ra, ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararining ekvivalent qiymatidagi pul to‘lovi (ayrim hollarda mol-mulk ko‘rinishida) ta’minlanishi nazarda tutiladi. Shartnomaning bajarilishi unda qayd etilgan ma’lum davr oralig‘ida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda bosqichma - bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va 19 rivojlanishi, iqtisodiyot sub’ektlarining yuksak darajadagi iqtisodiy mustaqilligi, erkinligi darajasi ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo‘lishi kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan va doimiy takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o‘ziga xos bo‘lgan maxsus xizmat bilan sug‘urta shug‘ullanadi. Ma`lumki, sug`urta moliya munosabatlarining bir turidir. Buning daromad manbai sug`urtalangan aholi va xo`jaliklarning pul manbaidan iborat bo`lib, mahsulot qiymati taqsimotida bir qismini sug`urtaga ajratish tufayli pul fondi, sug`urta fondi paydo bo`ladi. Sug`urtalash shu fondni tashkil etish, taqsimlash va ishlatish kabi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Sug`urtalash tub mazmuni bilan zararni qoplash maqsadida zarar ehtimoli asosida yuzaga keladi. Sug`urta obyekti xilma-xildir. Shunga ko`ra u ikkiga bo`linishi mumkin: mol-mulk sug`urtasi va ijtimoiy sug`urta. Mol-mulkka boylik turlarini sug`urtalash kirsa, ijtimoiy sug`urtaga hayotiy, turmush xotirjamligi kiradi. Tadbirkorlik xavf-xatarini sug`urtalash ham paydo bo`lib, kengaymoqda. Ijtimoiy sug`urtaning ahamiyati ortib bormoqda, bunga ajratiladigan pul resurslari ko`paymoqda. Buning uch manbai mavjud: davlat, korxona va tashkilot hamda shaxsiy mablag`lar. Bular jamiyat a`zolarining mehnatga yaroqsiz, o`zini ta`minlay olmaydigan qismlari uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tibbiy sug`urta ham kengaymoqda. Bundan maqsad insonlar sog`lig`ini saqlash bo`lib, pirovardida barchaga minimal tibbiy yordam berishni tashkil etish, sug`urtalanganlarning salomatligini ta`minlash bilan bog`iq harajatlarni qoplashdan iboratdir. Bu sug`urta fondi ham davlat, korxona, firmalarning majburan ajratadigan va fuqarolarning o`z xohishlari bilan ajratadigan pul mablag`laridan tarkib topadi. Tadbirkorlik sug`urtasi tadbirkorning faoliyatini kafolatlashda ahamiyatlidir. Bunda foydani kam olish yoki olmaslik xavfi, pul tushumining o`z vaqtida bo`lmasligi, savdo-sotiqdagi noxush hodisalar kabilar sug`urtalanadi. Bu sug`urta tadbirkorning ishonch bilan ish boshlashiga yordam qiladi, uni sinish holatidan 20 asraydi, faoliyatiga dalda bo`ladi. Sug`urtalar ham oldi-sotdi obyekti bo`lib, o`z bozorlarini tashkil etadi. Sug`urta resurslaridan kapital sifatida keng foydalaniladi, ayniqsa, ishlab chiqarishga keng jalb etishda qo`l keladi. Sug`urta inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo`ladigan tabiiy ofatlar, favqulotda hodisa va boshka voqealarr natijasida yetkazilgan zarar va talafotlarning oldini olish va oqibatlarini tugatish uchun yuridik va jismoniy shaxslar mablag`lari hisobidan pul resurslari fondini tashkil qilish va ulardan foydalanishda vujudga keladigan moliyaviy munosabatlardan iborat ,deb ta`rif bergan edik. Umumiy tarzda berilgan bu ta`rif uning mohiyatini to`la ochib berolmaydi, buning uchun sug`urta tushunchasiga iqtisodiy jihatdan yondashish talab qilinadi. Ma`lumki, sug`urta kategoriyasining iktisodiy mazmuni uning funksiyalarida ifodalanadi. Funksiya haqida gap borganda ko`pchilik uni vazifa deb tushuntiradi. Vazifani bajarish vaqtinchalik harakterga ega, u bajarilgandan keyin boshkasini bajarishga o`tiladi. Funksiya deganda esa doimiy takrorlanib turadigan vazifalar tushuniladi .Bu vazifalar bajarilgandan keyin kelgusi yili yana takrorlanadi. Sug`urta tushunchasi moliya va kredit tushunchalari bilan bog`langanligi sababli ularning taqsimlash va nazorat funksiyalarini amalga oshirishda sug`urta ishtirok etadi , ya`ni bu funksiyalar sug`urtaning ham funksiyalari qatoriga kiradi. Shu bilan birga, sug`urtaning o`ziga xos quyidagi funksiyalari bor: - xavf-xatar; - ogohlantirish; - investitsiya; - omonat; - axborot. Qadim zamonlardan buyon insoniyat tabiiy ofatlarning favqulodda vayronagarchilik, ulkan zarar keltirish qirralarini, buning ishlab chiqarishga ko`rsatgan ta`sirini boshidan kechirgan. Mahsulot, mablag`, urug`lik, yoqilg`i va moddiy ne`matlardan zaxira hosil qilgan, bu fond xisobidan ofat oqibatlarini 21 tugatish uchun muhtojlarga yordam bergan. Zilzila, toshqin, yong`in oqibatlari sug`urtaning anna shu funksiyasi amal qilishi natijasida hosil qilingan fondlar asosida tugatilgan. Sug`urtaning ogohlantirish funksiyasining mazmuni bu xavf-xatar funksiyasi bilan bog`langan. Irrigatsiya va tabiatni muhofaza qilish kabi tadbirlar ko`p mablag` talab qilgani uchun budjet hisobidan ta`minlanadi. Mahalliy axamiyatga ega bo`lgan ogohlantirish xavfini oldini olish tadbirlari sug`urta to`lovlarining umumiy tushumidan ajratma sifatida beriladigan mablag`lar xisobiga qoplanadi. Bu mablag`lardan asosan uch yo`nalishda foydalaniladi: 1).Yong`indan ogoxlantirish va yong`inga qarshi kurash tadbirlarini amalga oshirishga. 2).Qishloq xo`jaligi ekinlari hosildorligini kamayishiga qarshi tadbirlarga. 3).Chorva mollarida uchraydigan kasalliklarning oldini olish va ularni qirilib ketmaslik tadbirlarini bajarishga. Sug`urtaning ogohlantirish tadbirlariga sarflash uchun ajratiladigan mablag`lar favqulodda zararlarning va uning oqibatlarini kamaytirishda katta ahamiyat kasb etadi. Ajratilgan mablag`lardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Sug`urta badallarining yig`ilishi va ular hisobidan zararning qoplanishi bir vaqtda emas, balki turli muddatlarda sodir bo`ladi. Ishlatilmay bo`sh turgan mablag`lar hisobidan zahira fondlari tashkil qilinadi va ularning bo`sh turgan qismidan tijorat maqsadlari uchun foydalaniladi. Masalan, “Intertrans” sug`urta tashkiloti bo`sh turgan mablag`larni aksiya, obligatsiya va boshka qimmatli qog`ozlar sotib olib shular hisobidan qo’shimcha daromad oladi, undan foydalanish uchun sanoat chakana savdo sohalari bilan hamkorlik qiladi. Sug`urtaning investitsiya funksiyasi bo`sh turgan mablag`lardan samarali foydalanib, sug`urta tashkilotining moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradi. Sug`urtaning omonat funksiyasi omonat kassalarida omonatlarga ma`lum muddatlarda saqlangan davrga nisbatan foiz olish huquqi beriladi. Shaxsiy Sug`urta va uning boshqa xillarida, mulk sug`urtasida sug`urtalangan ma`lum muddatda 22 badallarni to`laydi, bu badallar sug`urta tashkiloti ixtiyorida bo`ladi. Agar sug`urta davrida biror sug`urta hodisasi ro`y bersa sug`urta tashkiloti yetkazilgan zararni o`z hisobidan qoplaydi, omonat kassalarida esa bunday xususiyatlar mavjud emas. Sug`urtaning axborot funksiyasi sug`urtaning yangi funksiyasidir. Ilgari, sug`urta monopoliyasi borligida bunday funksiya mavjud bo`lmagan, chunki faqat davlat sug`urta tashkiloti xukmronlik qilgan. Bu funksiyaning vujudga kelishiga sabab shundan iboratki, O`zbekiston sug`urta hududida o’nlab yangi sug`urta kompaniyalari, agentliklari, firmalari vujudga keldi, ularning har biri o`ziga xos Sug`urta obyektlari va shartlariga ega bo`ldi. Ko`pchiligi mol-mulkni sug`urta qilish bilan shug`ullanadi, mavjud tibbiyot, transport va boshqa sug`urta kompaniyalari xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ish olib bormoqda. Sug`urta faoliyatini rivojlantirish sug`urtalanuvchilarga har bir tashkilot haqida axborot berishni talab qiladi. Buning uchun ma`lumotnomalarni shakllantirishi, o`zlariga ajratilgan xonalarda sug`urta tashkilotlari birgalikda sug`urta bozorini tashkil qilishi lozim. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|