Bitiruv malakaviy
Sug’urta bozorini tashkillashtirishning iqtisodiy zarurati
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Sug’urta bozorini tashkillashtirishning iqtisodiy zarurati
Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiy hayotida sug’urta faoliyati strategik ahamiyatga ega bo‘lib, bu sohadagi davlat siyosatining mohiyati uning bozor infratuzilmasining muhim tarkibiy elementi sifatidagi ahamiyati va salmog‘ini yanada oshirishdan iborat. O’zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan qator vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda iqtisodiy faoliyatning o’zaro uyg’un dastaklari majmui–bozor insititutlarini rivojlantirish va takomillashtirishga ustuvorlik berish muhim omillardan biri sanaladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining barqaror va ishonchli taraqqiyotini ta’minlashda sug’urta faoliyatini rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. “Bozor infratuzilmasining eng muhim istitutlaridan biri– tadbirkorlarni sodir bo’lish ehtimoli bo’lgan turli zararlardan himoya qilishga qaratilgan sug’urta faoliyati ham izchil rivojlanib bormoqda”. Sug’urta maxsulot 23 ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini oshirish kapital, ishchi kuchi, mahsulot eksporti hamda importi, ishlab chiqarish integratsiyasi kabilar bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladigan faoliyatlarni risklardan himoyalashga shuningdek u har bir subektning o’z faoliyatini kengaytirishiga investitsiyalarni ishonchli joylashtirishiga, kredit olish imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi. O’zbekistonda sug’urta sohasining samarali faoliyat ko’rsatishini yo’lga qo’yish uchun qator yangi vazifa va muammolarni hal etish zaruratini keltirib chiqaradi. Shu nuqtai nazardan, mamalakatimizda bozor infratuzilmasi shakllanib borayotgan hozirgi sharoitda birinchidan yuridek va jismoniy shaxslarning risklardan himoyasini yo’lga qo’yish sug’urtalanuvchilar tomonidan mazkur xizmatni to’laligicha o’zlashtirish uchun uning huquqiy-iqtisodiy asoslarini mukammallashtirish zarurati yuzaga kelganligi; ikkinchidan sug’urtaning tadbirkorlik faoliyati sifatida, tashkiliy-uslubiy shakilllanishi hamda takomillashuvi jarayonining davom etayotganligi; Uchinchidan sug’urta munosabatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirishning samarali shakllarda amalga oshirilishini yo’lga qo’yish talab etilayotganligi; To’rtinchidan, sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirishning zarurligi; beshinchidan bu sohaning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o’rni va roli iqtisodchi-olimlar tomonidan ilmiy nazariy jihatdan chuqur o’rganilmaganligi bu yo’nalishga izlanishlar tadqiqotlar olib borishni dolzarb qilib qo’ydi. Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan birgalikda kechadigan jaryondir. Sug’urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug’urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o’z zimmasiga oladi. Sug’urta faoliyati jismoniy va yuridek shaxslar manfaatlarini himoya qilish ularning risklar yuz berishi oqibatida ko’rishi ehtimoli bo’lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo’ldi hamda rivojlandi. Shunday anglanilgan zarurat aniq sug’urta manfaatlari negizida sug’urta 24 munosabatlari yuzaga keldi. Sug’urta munosabatlari ularning tashkiliy shakllari qandayligidan qat’iy nazar sug’urta fondini yaratish va undan foydalanish jaryonidir. Ta’kidlash lozimki, sug’urta munosabatlari murakkab va keng qamrovli moliyaviy pullik iqtisodiy munosabatlar bo’lib, ular yuzaga kelishi uchun o’zaro bog’liq shart-sharoit mavjudligi ham muhimdir. O’zbekistonda tadbirkorlikning rivo topishi jaryonida turli risklarning yuz berishi ehtimoli mavjudligi, shuningdek, ijtimoiy hayotning o’zida namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklar sub’ektlarning sug’urta faoliyatiga munosabatini ijobiy tomonga o’zgartirdi. Sug’urta faoliyati bozor munosabatlarining eng muhim unsuriga aylandi. “Sug’urta faoliyati deganda sug’urta bozori professional ishtirokchilarining sug’urtani amalga oshirish bilan bog’liq faoliyati tushuniladi. Shu narsa aniqki bugungi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar sug’urtasiz samarali ishlash, investitsiya faoliyati bilan shug’ullanish, kredit olish imkoniyatiga ega emas. 1. Shu o’rinda ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish)da uzluksizliklarni ta’minlash imkoniyatini yartish maqsadida yo’naltirilgan mulkchilik shakllariga ko’ra, maxsus qayta taqsimlash munosabati tizimi mavjudligi iqtisodiyot sub’ektlari ravnaqiga xizmat qilmoqda. Bu jarayonda ularning mulkka egalik undan foydalanish hamda daromad olishlari kabi manfaatlari yuzaga chiqadi. Sug’urta faoliyati o’z mohiyati nuqtai nazaridan, aynan xizmat tushunchasi fundamental hisoblandi. Sug’urtachi tomonidan taklif etilayotgan xizmat o’zida dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, yani u o’z mijoziga faqat va’dani sotadi. Shu nuqtai nazardan unga xalqaro savdoda “ko’rinmaydiga faoliyat “ deb ham ta’rif beriladi. Sug’urtalanuvchiga shartnoma tuzilganligini tasdiqlovchi dalil-hujjat sifatida polis beriladi xalos. Sug’urta shartnomasida sug’urtalanuvchiga sug’urta voqeasiga ko’ra kelishi ehtimol bo’lgan zararining ekvivalent qiymatidagi pul to’lovi (ayrim holatlarda mol-mulk ko’rinishida) ta’minlanishi nazarda tutiladi. Shartnomaning bajarilishi unda qayt etilgan ma’lum davr oralig’ida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda bosqichma- 25 bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va rivojlanishi iqtisodiyot sub’ektlarining yuksak darajadagi iqtisodiy mustahkamligi erkinligi darjasini ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo’lishi kuzatiladi. Sug’urta moliyaviy ta’minlash vositasi sifatida mijozlarning mol-mulkini risklardan himoyasini kafolatlashi orqali sug’urtalanuvchining ijtimoiy-iqtisodiy himoyasini ta’minlaydi. Sug’urta faoliyatini talab va taklif asosida rivoj topishi, bir tomondan turli mulkchilik shakllaridagi sug’urta tashkilotlarining faoliyat ko’rsatishlari uchun zaruriy shart-sharoitni yaratsa, ikkinchi tomondan xo’jalik sub’ektlarining mol-mulk hamda daromadlarini kutilmagan turli risklardan himoyasini ta’minlaydi. Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda sug’urtaning tub ma’noda tadbirkorlik faoliyatiga aylanishi uchun quyidagi ma’lum shartlar bajarilishi talab etiladi: Birinchidan, sug’urta faoliyati bilan shug’ullanuvchi ixtisoslashgan tashkilot sug’urta xizmatini ko’rsatishi ham raqobatli muhitda muvaffaqiyatli ishlashi uchun ham moliyaviy barqarorligini mustahkamlashi, filiallar tarmog’ini kengaytirishi; Ikkinchidan, yuridek va jismoniy shaxslarning sug’urta zaxirasini shakllantirish jarayonida bevosita ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirishi, ayni vaqtda ular tomonidan sug’urta xizmatiga talabning ham yuqori bo’lishiga erishishi; Uchinchidan, turli mulkchilik shaklidagi iqtisodiyot sub’ektlar, xususan, davlat (byudjed mablag’larini jalb etmagan holda) ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) jarayonida yuz berishi ehtimoli bo’lgan risklar bo’yicha kutilmagan zarar va yo’qotishlarni qoplash mexanizmi sifatida sug’urta faoliyati rivojlanishidan manfaatdor bo’lishi kabilar. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki sug’urtaga bo’lgan talabga xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholining tabiiy ehtiyojlari sifatida qaramaslik lozim. Bizga ma’lumki, tabiiy ehtiyojlar to’g’ridan-to’g’ri anglaniladi, hamda har bir sub’ekt ularni o’zi uchun namoyon etib, bunday ehtiyojlarini qoniqtirishga harakat qiladi. Sug’urta va uning ijtimoiy iqtisodiy mohiyatini tadqiq etish shuni ko’rsatmoqdaki, boshqa sub’ektlar bilan o’zaro munosabatlarni amalga oshirishda, ularning ishtiroklari 26 ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish, ishlarni bajarish) jarayonidagi iqtisodiy xususiy va boshqa qator majburiyatlarni o’z zimmalariga oladi. Bu ma’suliyat esa, sub’ektning o’z mulki yoki mulkchilikdagi hissasi bo’yicha ko’rishi ehtimol bo’lgan risk mavjudligidan kelib chiqib, ularning sug’urta faoliyatiga bo’lgan talabini yuzaga keltiradi. Shuningdek iqtisodiy, tehnologik, ekalogik va boshqa shart- sharoitlarning murakkablashuvi zamirida qo’shimcha risklar ham namoyon bo’ladi. Sug’urta risklarining hududlarga ko’ra, kengligi davriyligi va xilma-xilligi, shuningdek, ularni oldini olish hamda ko’plab sarf-xarajatlarining o’sib borayotganligi ham sug’urtaning ahamiyatini yanada oshirib unga bo’lgan talabni oshiradi. Aynan shunday talabning mavjudligi sug’urta faoliyati natijasi foydali bo’lishi va uning istiqboldagi rivoji uchun zaruriy shart-sharoitni yuzaga keltiradi. Sug’urtaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqib, quyidagi xulosalar chiqarildi: Sug’urta murakkab va keng qamrovli moliyaviy pullik munosabatlar sifatida tadqiq etildi, hamda bu faoliyat sug’urta fondini yaratish, shuningdek undan foydalanish jarayoni ekanligi asoslandi. Mamlakatimizda 2002 yil 5 aprelda qabul qilingan “Sug‘urta faoliyati to’g’risida”gi, 2009 yil 16 aprelda qabul qilingan “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash to’g’risida ”gi, 2008 yil 21 aprelda qabul qilingan “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to’g’risida”gi, 2008 yil 10 sentabrda qabul qilingan “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtasi to’g’risida”gi qonunlar sug‘urta bozorida faoliyat yurituvchi subyektlar uchun mustahkam huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Ayni paytda davlatimiz rahbarining 2007 yil 10 aprelda qabul qilingan “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2 qarori bilan tasdiqlangan “2007-2010 yillarda O‘zbekiston O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I.A. Karimov. “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadborlari to’g’risida”gi qarori, 2007 yil 27 Respublikasi sug‘urta bozorini isloh qilish va rivojlantirish dasturi”, 2008 yil 21 mayda qabul qilingan “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sug‘urta faoliyatini yanada takomillashtirish, sug‘urtalovchi tashkilotlarning kapitallashuvi va moliyaviy barqarorligini oshirish, ularning hududiy tarmoqlarini kengaytirish va sug‘urta kompaniyalarining investitsion jarayonlardagi ishtirokini rag‘batlantirish, shuningdek, sug‘urta xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini samarali himoya qilishni ta’minlashda muhim dasturilamal bo‘layotir. Shuningdek, sohaga oid bir qator qonunosti hujjatlar ham qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2009 yil 24 iyunda ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishni to‘laqonli amalga oshirishni ta’minlash maqsadida qabul qilingan “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi, 2008 yil 24 iyunda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishning to‘liq amal qilishini ta’minlash maqsadida qabul qilingan “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi, 2008 yil 28 martda oziq-ovqat bug‘doyining barqaror sug‘urta fondini shakllantirish, davlat resursidagi oziq-ovqat bug‘doyidan qat’iy maqsadli foydalanilishini ta’minlash va ichki iste’mol bozorini himoya qilish maqsadida qabul qilingan “Oziq-ovqat bug‘doyining sug‘urta fondini g‘amlash, saqlash, yangilash va undan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi, 2002 yil 27 noyabrda sug‘urta tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirish, sug‘urtalovchilarning moddiy-tehnik bazasini va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, ularning mintaqaviy vakolatxonalarini kengaytirish va aholining sug‘urta tashkilotlariga bo‘lgan ishonchini oshirish maqsadida qabul qilingan “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida ”gi qarorlari shular jumlasidandir. Shu bilan birga, mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish 28 sharoitida sug‘urta bozorini yanada rivojlantirish ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Shundan kelib chiqib, Oliy Majlis Senatining 2010 yilning 3-4 dekabr kunlari bo‘lib o‘tgan to‘rtinchi yalpi majlisida “Sug‘urta faoliyati to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 15 va 18 moddalariga o‘zgartishlar va qo‘shimcha kiritish haqida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni ma’qullandi va 2010 yil 17 dekabrda matbuotda e’lon qilindi. “Sug‘urta faoliyati to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 15 va 18-moddalariga kiritilgan o‘zgartishlar va qo‘shimchada quyidagi maqsadlar nazarda tutilgan: Birinchidan, sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlarining sug‘urta faoliyatini litsenziyalash amaliyotini mustahkamlash hamda sug‘urta tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirish, sug‘urtalovchi tashkilotlarning moddiy-texnik bazasini va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, ularning mintaqaviy vakolatxonalarini kengaytirish va aholining sug‘urta tashkilotlariga bo‘lgan ishonchini oshirish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002 yil 27 noyabrda qabul qilingan “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori talablari bilan ushbu qonun normalari bir xilda qo‘llanishini ta’minlash. Shu bois “Sug‘urta faoliyati to’g’risida”gi qonunning 15-moddasi faqat qayta sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta faoliyatini amalga oshirayotgan sug‘urtalovchining sug‘urta shartnomalarini tuzishga haqli emasligi haqidagi norma 3 bilan to‘ldirildi; Ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Yuridik shaxsni qayta tashkil etish” deb nomlanuvchi 49-moddasida yuridik shaxsni qayta tashkil etish, ya’ni qo‘shib yuborish, qo‘shib olish, bo‘lish, ajratib chiqarish, o‘zgartirish shakllarida uning muassislari (ishtirokchilari) yoki ta’sis hujjatlarida shunga vakil qilingan yuridik shaxs organi qaroriga muvofiq amalga oshirilishi mumkinligi mustahkamlangan. “Sug‘urta faoliyati to’g’risida “gi qonunning 18- moddasi birinchi qismini O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 49- 3 O’zbekiston Respublikasi “Sug’urta faoliayati to’g’risida”gi qonuni. 29 moddasi bilan muvofiqlashtirish, ushbu qonunning 18-moddasi oltinchi qismiga qo‘shib yuborish, bo‘lish va ajratib chiqarish shaklida qayta tashkil etilayotgan davr uchun hamda yangidan tuzilgan sug‘urtalovchilar litsenziya olguniga qadar bo‘lgan davrda ular yangi sug‘urta shartnomalarini tuzishga, amaldagi sug‘urta shartnomalarini uzaytirishga haqli emasliklari haqidagi norma kiritildi. Shuningdek, mazkur modda “Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to’g’risida ”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 23-moddasi bilan muvofiqlashtirish maqsadida o‘zgartirish shaklida qayta tashkil etilgan sug‘urtalovchining litsenziyasi qayta rasmiylashtirilishi haqidagi norma bilan to‘ldirildi. Muxtasar aytganda, mazkur qonunning ijtimoiy hayotga tatbiq etilishi sug‘urta bozorida faoliyat yuritayotgan sug‘urtalovchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilish hamda mamlakatimizda sug‘urta bozorining yanada rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, 2008 yilning 1 yanvaridan boshlab ustav kapitalining eng kam miqdorlari: - umumiy sug‘urtalash tarmog‘ida faoliyatni amalga oshiradigan sug‘urtalovchilar uchun – 500 ming AQSH dollariga teng bo‘lgan so’mma; -hayotni sug‘urtalash tarmog‘ida faoliyatni amalga oshiradigan sug‘urtalovchilar uchun – 750 ming AQSH dollariga teng bo‘lgan so’mma; - majburiy sug‘urtalash bo‘yicha faoliyatni amalga oshiradigan sug‘urtalovchilar uchun – 1000 ming AQSH dollariga teng bo‘lgan so’mma; - faqat qayta sug‘urtalash bo‘yicha faoliyatni amalga oshiradigan sug‘urtalovchilar uchun – 3000 ming AQSH dollariga teng bo‘lgan so’mma belgilangandir. Bundan tashqari, sug‘urtalovchilarning mijoz oldidagi mas’uliyatini oshirish hamda ularning kapitallashuv darajasini ko‘paytirish va moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida 2010 yilning 1 yanvaridan boshlab quyidagi sohalarda faoliyatni amalga oshiradigan sug‘urtalovchilar uchun ustav kapitalining eng kam miqdorlari o‘rnatilgan: 30 umumiy sug‘urta sohasida – 750 ming yevroga ekvivalent so’mmada; hayotni sug‘urta qilish sohasida – 1000 ming yevroga ekvivalent so’mmada; majburiy sug‘urta bo‘yicha – 1500 ming yevroga ekvivalent so’mmada; faqat qayta sug‘urta qilish bo‘yicha – 4000 ming yevroga ekvivalent so’mmada. “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi qonunning 12-moddasida sug‘urtalovchilar ustav fondining eng kam miqdori O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanishi nazarda tutilgan edi. Hozirgi vaqtda ularning ustav fondining eng kam miqdori O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi hamda “Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorlari bilan belgilanganligini hisobga olib, 12- moddaga tegishli o‘zgartish kiritish bilan ustav fondining eng kam miqdori endilikda qonun hujjatlariga asosan belgilanishi nazarda tutildi. |