Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən



Yüklə 2,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/34
tarix31.01.2017
ölçüsü2,89 Mb.
#7266
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   34

Sənəd № 2

Dindirmə protokolu

1918-ci il. 28 oktyabr. Bakı şəhəri.

Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası aşağıda adı 

çəkilən şəxsi zərərçəkmiş qismində dindirmiş və o, Cinayət Prosessual Məcəllə-

sinin 307 və 443-cü maddələrinin məzmunu ilə əvvəlcədən tanış olaraq göstər-

mişdir:

Əli Əsədullayev

33

, 30 yaşlı, ilk müsəlman süvari polkunun



34

 bölük 


komandiri, daimi yaşayış yerim Bakı şəhəri, Qoqolevskaya küçəsi, 

şəxsi evimdə.

Mən Bakıda Tatar Süvari Diviziyasının

35

 yaradılması ilə məşğul idim 



və bundan sonra yenidən təşkil edilmiş hissəmlə Lənkərana yola düş-

düm, burada mən qayda-qanunu qoruyur və müsəlman və xristian əhalisi 

arasında münasibətləri tənzimləyirdim. Bu ilin mart ayının ortalarında 

mənim xidmət yoldaşlarımdan biri olan Məmməd Tağıyev

36

 silahla ehti-



yatsız davranması nəticəsində həlak olmuşdu. Mən kiçik dəstə ilə onun 

cənazəsini torpağa tapşırıldığı Bakı şəhərinədək müşayiət etdim. Mar-

tın 17-də axşam, mən geriyə, Lənkərana qayıtmaq üçün, öz süvarilərimlə 

birlikdə Petrovskaya meydanında yerləşən Rusiya-Qafqaz Cəmiyyətinin 

limanına gəldim. Limanda mənə dedilər ki, İcraiyyə Komitəsi bizi tərk-

silah etməyə hazırlaşır. Sonra sərnişinlərə elan etdilər ki, gəmidə axtarış 

aparılacaqdır. Mən öz süvarilərimə gəminin göyərtəsində bir yerə toplaş-

mağı əmr etdim. İkinci fitdən sonra mənə dedilər ki, bolşeviklər gəminin 

limandan ayrılmasına icazə vermirlər. Belə olduğu halda mən öz adamla-

rımla gəmidən endim və bizi niyə Lənkərana buraxmadıqlarını öyrənmək 

məqsədilə şəhərə yollandım. Mən Petrovskaya meydanına çıxıb limandan 

30-40 addım aralanan zaman meydanın hər tərəfindən əvvəlcə tüfəng, 

sonra isə pulemyot atəşi açıldı. Mən öz süvarilərimlə yerə yatmalı və bizə 

hücum edənlərə atəşlə cavab verməli oldum. Bizə əsgərlər atəş açırdılar. 

Bir müddət sonra bir neçə yoldaşımla qonşu gəmiyə keçə bildik və bura-

da səhəri gözlədik: sonra mən mülki paltar geyinərək Qalaya yollandım. 

Əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan bolşeviklər mənə və mənim yoldaş-

larıma hücum etməklə, bizi, müsəlmanları hər hansı bir silahlı çıxışa 

sövq etmək istəyirdilər. Belə cəhdlər əvvəllər də baş vermişdi. Məsələn, bu 


97

FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ

ilin yanvarında bizim yaranmaqda olan müsəlman korpusunun

37

 qərar-



gahı Tiflisdən Bakıya gələrkən, guya qərargahın zabitləri arasında əvvəl-

lər jandarmeriyada xidmət etmiş şəxslərin olması bəhanəsi ilə vağzalda 

saxlanılmışdı. Sonradan hamıya məlum olduğu kimi, erməni hərbi his-

sələrinin müsəlman kəndlərində məzlum qadın, uşaq və qocalara işgəncə 

verdiyi və öldürdüyü çoxlu hallar baş vermişdir. Mən İçəri şəhərdə - Qala-

da bir neçə gün qaldım və ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq elan 

edildikdən sonra oradan çıxdım. Mənə və mənim süvarilərimə basqın 

edilən günün ertəsi, yəni martın 18-də, bütün küçələrdə erməni silahlı 

patrulları gəzişirdi. Ermənilər müsəlmanlara deyirdilər ki, onlara hücum 

etməyəcəklər, əksinə onlarla birlikdə bolşevikləri Bakıdan qovacaqlar. Bu-

nunla belə, bazar ertəsi, mart ayının 19-da, bolşeviklərlə müsəlmanlar 

arasında barışıq elan edildikdən sonra, erməni hərbi hissələri müsəlman 

məhəllələrinə hücuma keçdilər. Stepan Lalayevin

38

 öz erməni drujinası ilə 



kilsənin

39

 qarşısındakı darvazalar tərəfdən Qalaya necə hücum etdiyini 



öz gözümlə görmüşəm. Ermənilər qaçaraq yer dəyişməklə qala qapılarına 

yaxınlaşırdılar. Barışıq elan edilənədək hər cür mümkün sığınacaqlardan 

bizə hücum edən erməni dəstələrinə atəşlə cavab verməli olmuşduq. Er-

mənilər çərşənbə axşamınadək, yəni martın 21-dək şəhərin müsəlmanlar 

yaşayan hissəsinə hücumlarını davam etdirdilər və bu müddət ərzində 

xeyli köməksiz müsəlmanı qətlə yetirdilər. 

Məsələn, deyəsən Abbas Eyvazovun alman mürəbbiyəsi Serj Melikovun 

başçılıq etdiyi erməni dəstəsinin qonşuluqda olan evlərdən birinə soxul-

duğunu və orada 8 qadın və uşağı necə güllələdiyi görmüşdür. Sonra er-

mənilər “İsmailliyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasını yandır-

dılar, “Kaspi” qəzetinin

40

 redaksiyasının binasında saxlanılan 5000 nüsxə 



Qurana od vurdular və kitablar hamısı bina ilə birlikdə yanıb külə dön-

dü. Bala Əhməd Muxtarovun Persidskaya küçəsindəki evinə gələrək, ora-

da olan polkovnik Tabasaranskini, ştab-rotmistr Əmircanovu, polkovnik 

Azad bəy Vəzirovu, həkim Kərim bəy Sultanovu, həkim Tağıyevi (bolşevik), 

andlı iclasçı Məmməd Xan Təkinskini, Muxtarovun Mustafa adlı müha-

sibini və digər şəxsləri ermənilər bir-bir adları ilə çölə çağıraraq, elə evin 

yanında güllələməyə başladılar. Həkim Tağıyev ermənilərə qışqırırdı ki, 

ona toxunmasınlar, çünki o bolşevikdir, lakin bu ona kömək etmədi. Adla-

rı sadalananlardan təsadüf nəticəsində Xan Təkinski, Vəzirov və Cavanşir 

xilas oldular.



BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

98

Ümumiyyətlə, ermənilər bu müddət ərzində müsəlmanları hər cür ələ 



salır, işgəncə verir, harada bacarırdılarsa, öldürürdülər. Müsəlman qadın-

ları əsir götürərək küçələrdə çadrasız getməyə məcbur edirdilər. Əsirliyə 

aparılan müsəlman qadınlardan biri geri qalanda erməni əsgərləri onu 

tüfəngin qundağı ilə qovmağa başlayırdılar; bir qadını müdafiə edən 

Məşədi Hüseyn Səfərəliyevi boynunun arxasından güllə ilə vurmuşdular 

və güllə onun sağ gözünün altından çıxmışdı. Mənim evimin yanında er-

mənilər iki müsəlmanı: qoca kişi və qadını qılıncla doğramışdılar. Məşədi 

Hüseyn Səfərəliyevin dediyinə görə, əsir götürülənlərin hamısı yalnız ona 

görə öldürülməmişdi ki, təsadüfən yanlarından keçən matroslar onları 

müdafiə etmişdi. Mənim eşitdiyimə görə, mart hadisələri zamanı 3000 

nəfərədək müsəlman qətlə yetirilmişdir. Atışmalar zamanı küçələrdə elə 

də çox müsəlman zərər çəkməmişdi; artıq barışıq elan edildikdən sonra 

ermənilər bir-bir müsəlman evlərini gəzir, xüsusi siyahılar üzrə bu evlə-

rin sakinlərini küçəyə çıxarır və oradaca güllələyirdilər. Onların çoxunu 

əsir götürür, yolda öldürür və quyulara atırdılar. Barışıq elan edildiyini bil-

dirərək, hara aparıldıqlarını soruşan müsəlmanlara isə erməni əsgərləri 

belə cavab verirdilər ki, onlar heç nə bilmirlər və yalnız “Daşnaksütun” 

partiyası onlara əmr etdikdən sonra hərbi əməliyyatlara son qoyacaqlar. 

Şəhərin kənarlarına səpələnmiş erməni dəstələri şəhərdən qaçıb gedən 

müsəlman əhalisini pulemyotlardan və tüfənglərdən atəşə tuturdular. 

Mart hadisələrinin bolşeviklərin nə partiya maraqları, nə də səylə-

ri nəticəsində törədilmədiyi, yalnız milli zəmində və yalnız ermənilərin 

günahından başlandığı bundan bəlli olur ki, erməni ziyalılarının bir çox 

nümayəndələri – Xaçaturovlar, Ambarsum Melikovun oğulları, eləcə də 

Ambarsum Melikovun

41

 özü, Lalayevlər, Hayk Ter-Mikaelyantsın oğlu və 



Baqrat Jxiyants və başqaları tüfənglərlə silahlanmış, patrondaşları üst-

lərinə sarımış halda şəhərin küçələrində dolaşırdılar. Zirzəmisində 5000 

nüsxə Quranın saxlanıldığı “Kaspi” qəzeti redaksiyasının binasının, 

müxtəlif partiyaların bürolarının, o cümlədən bolşeviklərin – Azərbaycan 

müsəlmanlarının “Hümmət” partiyasının

42

 bürosunun da yerləşdiyi “İs-



mailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasının yandırılması da 

buna sübutdur. 

Adamovlar nəslindən olan tanınmış erməni xeyriyyəçi qadın, adı və 

atasının adı indi yadımda deyil, hansısa xeyriyyə cəmiyyətinə bir kəl-

lə qənd göndərərək, hərəkətini belə izah etmişdir ki, o, hələ əvvəllər söz 


99

FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ

veribmiş ki, müsəlmanlar qılıncdan keçirilən gün bu kəlləni qurban edə-

cəkdir. İndi həmin gün artıq gəlmişdir. Mart qırğınlarından sonra bir çox 

erməni evlərində ballar təşkil edilirdi.

Oxundu. Poruçik Əli Əsədullayev (imza).

Komissiya üzvü: Prokuror köməkçisi А.Kluge (imza).

Komissiya üzvü: Məmməd Xan Təkinski (imza).

Komissiyanın sədri: Ələkbər bəy Xasməmmədov (imza).

AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 44-47.



Sənəd № 4

Dindirmə protokolu

1918-ci il. 24 oktyabr. Bakı şəhəri.

Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası aşağıda adı 

çəkilən şəxsi zərərçəkmiş qismində dindirmiş və o Cinayət Prosessual Məcəlləsi-

nin 307 və 443-cü maddələrinin məzmunu ilə əvvəlcədən tanış olaraq göstərmiş-

dir:

Məmməd Əliyev, 29 yaşım var, Bakı şəhəri, Serkovnaya küçəsi, ev 

№ 189 ünvanda yaşayıram.

Bu il mart ayının ortalarında mən bizim komandirimiz Əli Əsə-

dullayevlə və Milli Tatar polkunun

43

 digər süvariləri ilə birlikdə bizim 



polkun zabiti Məmməd Tağıyevin cəsədini Lənkərandan Bakıya gətir-

dik. Martın 17-də axşam Lənkərana geri qayıtmaq üçün hamımız Ru-

siya-Qafqaz cəmiyyətinin gəmisinə gəldik. İkinci fitdən sonra bizə bil-

dirdilər ki, İcraiyyə Komitəsi gəminin dənizə buraxılmamağı haqqında 

sərəncam verib. Onda Əsədullayev və mən bir neçə nəfər digər süva-

rilərlə birlikdə gəmidən endik və Petrovskaya meydanına yollandıq. 

Limandan 30-40 addım aralanmağa macal tapmamışdıq ki, meydana 

çıxan bütün küçələrdən, evlərin damlarından bizim qrupu tüfəng və 

pulemyotlardan atəşə tutdular. Güllə atan Erməni polkunun əsgərləri 

və digər əsgərlər idi. Bu atışma zamanı mən hər iki ayağımdan yara-

landım. Məni əvvəlcə gəmiyə keçirdilər və sarğı qoydular, ertəsi gün 

isə Qlaz və Kaqanın

44

 xəstəxanasına apardılar və burada həkim Fin-



kelşteyn

45

 mənim sağ ayağımı kəsdi. Xəstəxanada yatdığım müddətdə 



BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

100


oraya üç erməni gəldi və mənimlə bir palatada yatan iki müsəlmanı 

özləri ilə apardılar.

Qabaqcadan onlardan birindən 1000 rubl aldılar. Tibb bacısı və həkim-

lərin xahişi ilə ayağım olmadığı üçün mənə toxunmadılar. Həmin vaxtda 

mənim mənzilimi qarət etmişdilər, amma arvadıma və anama toxunma-

mışdılar, çünki arvadım karaim idi, anamı isə dağ yəhudisi kimi təqdim 

etmişdilər. Pul və əşyalarla birgə məni yetmiş min rubl dəyərində qarət 

etmişlər. Artıq sonralar çəkməçi İsaak Baqdasarov mənə danışırdı ki, mən 

yaralandığım gecə bütün ermənilər, onun özü də, “Daşnaksütun” partiya-

sının əvvəlcədən verdiyi əmrə əsasən şəhəri mühasirəyə almışdılar və si-

lahlanaraq küçələrə çıxmışdılar.

Sonradan mən arvadımla birlikdə gəmidə qalmış əşyalarımın geri qay-

tarılmasına sərəncam verməsi xahişi ilə Fövqəladə Qafqaz Komissarı Şa-

umyanın


46

 qəbuluna getmişdik. O mənə dedi: “İndi siz bizə lazım deyil-

siniz. Hara istəyirsiniz çıxın gedin. Sizin hamınızı qabaqcadan öldürmək 

lazım idi”.

Oxundu. Məmməd Əliyev (imza).

Komissiyanın sədri: Ələkbər bəy Xasməmmədov (imza). 

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvləri: А.Kluge, 

Məmməd Xan Təkinski (imzalar).

AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 26-27.

Sənəd № 5

Dindirmə protokolu

1918-ci il. 5 dekabr. Bakı şəhəri.

Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası aşağıda adı 

çəkilən şəxsi şahid qismində dindirmiş və o, Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 

və 443-cü maddələrinin məzmunu ilə əvvəlcədən tanış olaraq göstərmişdir:

Mir Əbdül Əziz Seyidov

47

, 21 yaşlı, Bakı şəhərində, Zavedenskaya 



küçəsi, 13 №-li evdə yaşayıram. 

Bu ilin mart ayında, ermənilərin müsəlmanlar üzərində zorakılıqlar 

törətdiyi zaman, mən Tatar süvari polkunda könüllü zabit kimi xidmət 

edirdim. Polkumuz Lənkəranda yerləşirdi, lakin mən Bakıda ezamiyyət-



101

FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ

də idim. Bazar günü, martın 18-də, axşama yaxın atışma başladı, mən 

tüfəngimi götürdüm və Nikolayevskaya küçəsində, Müsəlman Xeyriyyə 

Cəmiyyəti “İsmailiyyə”nin yanında olan səngərlərə getdim. Erməni əs-

gərləri qaçaraq yer dəyişməklə bizə hücum edirdilər. Səngərlərdə mən 

2 gün oturdum, üçüncü gün Sadovaya və Nikolayevskaya küçələrinin 

kəsişdiyi yerdə qazılmış başqa bir səngərə keçdim. Bu səngər Naberej-

naya küçəsindən atəşə tutulurdu; kimin atdığını mən görmürdüm. Son-

ra mən Zavedenskaya və Kladbişenskaya küçələrinin tinindəki səngərə 

keçdim; burada Tarayevin evinin damından məni pulemyot atəşinə tu-

turdular. Nikolayevskaya küçəsində bizə hücum edənlər arasında mən 

tələbə Papovyanı gördüm. Barışıq elan olunandan sonra mən öldürül-

müş qohumlarımı axtararaq şəhəri gəzirdim. Bu zaman mən çoxlu say-

da eybəcər hala salınmış müsəlman meyitlərinə rast gəlirdim. Görünür-

dü ki, müsəlmanları vəhşicəsinə incitmiş, işgəncələr vermiş və hər cür 

təhqir etmişlər. Məsələn, mən “Fantaziya”

48

 hamamında qaynar suya 



atılmış müsəlman meyitləri görmüşdüm, onların sümükləri və əzələləri 

yanmış, yumşaq hissələri isə tökülmüşdü. Qarnı yırtılmış uçaq cəsədlə-

ri, qucağında qarnı yarılmış körpə uşaq olan qadın meyiti görmüşdüm. 

Əlləri və ayaqları kəsilmiş meyitlərə rast gəlirdim. Bir meyitin sifəti 

göm-göy idi və başı olduqca şişmişdi; məndə belə fikir yarandı, mərhu-

mu diri-diri ayaqlarından asıblar. Üç meyiti boğazlarında kəndirlə gör-

düm. Cəsədlərin çoxu çılpaq idi. 

Martın 27-də mən Bakıdan getdim. Mən burada olmayanda Axundo-

vun qarajından matroslar mənim 2 motosikletimi və onların tam təkər 

və şin dəstini aparıblar (müsadirə ediblər). Onların ümumi dəyəri o vaxt 

4000 rubl, indiki qiymətlərlə isə 24.000 rubl təşkil edir. 

Oxundu. Seyidov. (imza).

Komissiya üzvü: A.Kluge (imza) 

AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 24.



BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

102


Sənəd № 8

Dindirmə protokolu

1918-ci il. 2 dekabr. Bakı şəhəri.

Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət 

Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qis-

mində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir:

Ağa Hüseyn Tağıyev, 38 yaşım var, Bakı şəhəri, Aziatskaya küçəsin-

də (Krasnovodskaya, 25) yaşayıram.

Bu il mart ayının 18-də, bazar günü, mən müsəlman nümayəndələrin 

iclası keçirilən “İsmailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasında 

idim. Oraya Bakının keçmiş Şəhər Rəisi Hayk Ter-Mikaelyants gəldi və Er-

məni Milli Şurasının və “Daşnaksütun” partiyasının adından bildirdi ki, 

əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarğı çıxış edərsə, erməni qoşunları onla-

ra qoşular və bolşeviklərin Bakıdan qovulmasına yardım edərlər. Bununla 

belə, sonrakı gün, bazar ertəsi, mart ayının 19-da, erməni əsgərləri müsəl-

manların evlərinə soxulmağa, müsəlmanları qətlə yetirməyə və qarət et-

məyə başladılar. Saat 4-də bolşeviklər müsəlmanlarla sülh bağladılar, la-

kin ermənilər buna baxmayaraq şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə 

öz basqınlarını davam etdirir, müsəlmanları qırır və qarət edirdilər. 

Mən bu zaman İçəri şəhərdə - Qalada idim və biz burada səngərlər qaza-

raq, bizə hücum edən ermənilərdən müdafiə olunmağa başlamışdıq. İran 

konsulu

49

 dənizçi Natanson ilə birlikdə Qalaya bizim yanımıza gəldi, bə-



ziləri deyirdi belə şayiə gəzir ki, guya biz Qalada, Mir Əli Nağı Hüseynovun 

evində olan bütün erməni və xristianları doğrayıb qırmışıq. Biz onların 

hər ikisini Hüseynovun evinə apardıq və 240 xristian kişi, qadın və uşaqla-

rın (o cümlədən çoxlu ermənilərin) olduğu yerləri göstərdik. Sonra biz on-

lara bələdçilər verdik və bələdçilər onları xristianların olduğu digər evlərə 

də apardılar. Orada qadın və kişilər göz yaşları ilə müsəlmanların onlarla 

yaxşı rəftar etdiyinə, çörək, düyü və su verdiklərinə görə öz minnətdarlıq-

larını bildirdilər. Onlara, Qalada qalmaqdan ehtiyat edirlərsə, getmək təklif 

olunduqda, onlar bildirdilər ki, müsəlmanların taleyini bölüşmək istəyir-

lər və Qaladan sonuncularla birlikdə gedəcəklər. Eyni zamanda xristianlar 

Qalanın bombardman edilməsinin dayandırılması xahişi ilə matrosların 

yanına kişi və qadınlardan ibarət öz nümayəndələrini göndərdilər.



103

FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ

Xristianlarla yaxşı rəftar edildiyinə tam əmin olan İran konsulu və 

Natancon Qaladan getdilər. Lakin üç saatdan sonra hər ikisi yenidən Qa-

laya qayıtdı və bildirdilər ki, guya onlar çıxıb gedəndən sonra müsəlman-

lar bütün xristianları qırıblar; onların dediyinə görə, bu barədə onlara 

Jorj Melikov və həkim Ter-Zaxaryants telefonla xəbər vermişlər. Biz onla-

ra yenidən Hüseynovun evini, habelə xristianların yerləşdiyi digər evləri 

göstərdik, beləliklə hər ikisi əmin oldular ki, bütün xristianlar sağ-sala-

matdır. Natanson Qaladan gedərkən qala divarları önündə 20 dənizçi qo-

yulması haqqında sərəncam verdi, və onlar erməni əsgərlərinin hücumla-

rının qarşısının alınmasında bizə kömək etdilər.

Hücum edən ermənilərin başında tüfənglərlə silahlanmış və bizə atəş 

açan Stepan Lalayevin, Jorj Melikovun, Dovlatovun, Xristofor Dildarovun 

və Ambarsum Melikovun durduğunu görmüşəm.

Martın 20-də, mən Qala divarlarının və “İsmailiyyə” Müsəlman Xey-

riyyə Cəmiyyətinin binasının yanındakı pilləkənin yaxınlığında olarkən, 

“Kaspi” qəzetinin redaksiyasının qarşısındakı tindən Tatevos Əmirovun

50

 

üç silahlı erməni ilə bu binaya necə girdiyini öz gözlərimlə gördüm; bun-



dan az sonra binada alov göründü və o yanmağa başladı. Alov Nikolayev-

skaya küçəsi ilə Krasilnikov qardaşlarının qarşıda yerləşən evinə keçdi; 

tezliklə bu evə yanğınsöndürənlər gəldilər və alovu söndürməyə çalışdılar. 

Tələbə, bolşevik Məmməd İrza Hacınski telefonla Şaumyana xəbər verən-

də ki, yanğınsöndürənlər Krasilnikovların evini söndürürlər, lakin “İsma-

iliyə”nin binasındakı yanğını söndürmək üçün heç bir tədbir görmürlər, 

Şaumyan “İsmailiyyə”nin saxlanılması üçün tədbir görülməsi barədə 

sərəncam verəcəyinə söz verdi. Əslində isə belə sərəncam olmadı və bü-

tün əzəmətli binadan yalnız divarlar qaldı. 

Ermənilər tərəfindən yandırılan “İsmailiyyə” bütün Qafqaz müsəl-

manlarının həyatında böyük rol oynayırdı. Qafqaz müsəlman komitələri-

nin hamısı bu binada yerləşirdi və bu komitələrə aid olan pullar və sənəd-

lər də burada saxlanılırdı. Bundan əlavə, müxtəlif müsəlman yığıncaqları 

və qurultayları bu binada keçirilirdi, məs., bu il fevralının 15-də açılmış 

Ümumqafqaz Müsəlman Qurultayı

51

 burada keçirilmişdi.



Ermənilərə yaxşı məlum idi ki, bütün məscidlərdə müsəlman qadın və 

uşaqları gizlənirlər; onların göstərişi ilə şəhərin müsəlman məhəllələrini 

bombalayan hərbi gəmilər məscidləri də top atəşinə tuturdular ki, nəticə-

də məscid binalarına 19 mərmi dəymişdi.



BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

104


Mart hadisələri zamanı o qədər müsəlman öldürülmüşdü ki, onların 

meyitlərini Petrovsk və Dəmiryolu limanından Bibiheybətə 6 barjada da-

şımışdılar. Bundan əlavə, arabalarda və yük avtomobillərində məscidlərə 

və qəbiristanlıqlara xeyli meyit daşımışdılar. Müsəlmanlar meyitlərin 

daşınmasında, habelə qətlə yetirilmiş qohumlarının axtarışında onlara 

yardım göstərilməsi xahişi ilə İcraiyyə Komitəsinə müraciət etmişdilər, 

lakin onların bu xahişi rədd edilmişdi. Stanislavskaya küçəsinin sonunda, 

“Poxlu Dərə” adlı yerdə torpağa çox da dərindən basdırılmamış 57 müsəl-

man qadının cəsədi təsadüfən aşkar edilmişdi. 

Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxularaq nə qadınlara, nə də uşaq-

lara rəhm etmədən, hamını öldürürdülər. Məsələn, onlar Serkovnaya 

küçəsində, 80 yaşlı ağsaqqal Hacı Əmir Əliyevin evinə girərək, Əliyevin 

özünü, onun 60 yaşlı arvadını, 70 yaşlı ikinci arvadını, oğlunu öldürmüş-

dülər, üç uşağı (azyaşlı) doğramış, Əliyevin gəlinini, 35 yaşlı qadını divara 

mismarlamışdılar.

Təzə Pir


52

 məscidində 50-60 cəsəd görmüşəm; onların əksəriyyəti dəh-

şətli dərəcədə eybəcər hala salınmışdı və başları kəsilmişdi.

Ermənilər mart qırğınlarına əvvəlcədən hazırlaşmışdılar. Hələ mart 

ayının ilk günlərində mənim neft mədənlərimi idarə edən mühəndis Ge-

rasim Mixayloviç Ter-Akopov məni xəbərdar etmişdi ki, Bakıda qorxulu 

hadisələr gözlənilir və buna görə mənə şəhərdə qalmamağı, ailəmlə bir-

likdə bağ evimə köçməyimi məsləhət görmüşdü.

Ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq elan edildikdən sonra da 

ermənilər mütəmadi olaraq imkan düşdükcə müsəlmanları öldürməkdə 

davam edirdilər. Məsələn, bizim təxmini hesablamalarımıza görə adı çə-

kilən barışıq dövründən ta Türk-Azərbaycan qoşunları Bakıya daxil ola-

nadək ermənilər tərəfindən 1500 müsəlman qətlə yetirilmişdir, mart ha-

disələri zamanı isə təxminən 11 000 müsəlman öldürülmüşdür. Bir çox 

müsəlmanların cəsədləri bu günədək hələ də tapılmamışdır. 

Şəhərin aşağı hissəsində, Sisyanovskaya küçəsindən aşağı, Hacı Zeyna-

labdin Tağıyevin

53

 evi istisna olmaqla, bir dənə də olsun qarət edilməmiş 



müsəlman evi qalmamışdı. Bəzi rayonlarda, məsələn, Məmmədli rayo-

nunda və ya bazarında müsəlmanların məskunlaşdığı bütün binalar ta-

mamilə yandırılmış və ya qarət edilmişdi. Ümumiyyətlə, Bakı şəhərinin 

müsəlman əhalisinə köhnə qiymətlə 400 000 000 rubla yaxın ziyan vurul-

muşdur, bu hesablama bizim tərəfimizdən yalnız bizə məlum olan faktlar 


105

FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ

əsasında aparılmışdır. 

Çərşənbə axşamı, mart ayının 20-də gündüz, Qaladan şəhərin yuxarı 

hissəsinə Molla Cavad Axund, Molla Hacı Mir Mövsüm, Hacı Hüseyn Ta-

ğıyev, həkim Atabekyan və İcraiyyə Komitəsinin üzvü Denejkindən ibarət 

nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Bu nümayəndə heyəti Zavedenska-

ya küçəsində altı erməni əsgəri tərəfindən saxlanılmışdı və onlara hara 

getdikləri barədə sual verilmişdi. Nümayəndə heyətinin müsəlmanlar-

la ermənilər arasında barışıq elan edildiyinə görə hərbi əməliyyatların 

dayandırılması xahişi ilə şəhərin müsəlmanların əlində olan hissəsinə 

keçməyə çalışdıqlarını öyrəndikdə, erməni əsgərləri bildirmişlər ki, onlar 

nümayəndə heyətini buraxmayacaqlar, çünki heç bir barışıq tanımırlar. 

Nümayəndə heyətinin üzvləri Zavedenskaya küçəsinin sonundakı müsəl-

man səngərlərinə doğru irəlilədikdə, erməni əsgərləri onların arxasınca 

tüfənglərdən atəş açaraq, səngərlərə qədər qaçmağa və orada gizlənməyə 

macal tapmış Molla Cavad Axunddan başqa, nümayəndələrin hamısını 

öldürmüşdülər. Əlavə deməyə başqa sözüm yoxdur. 

Oxundu. İmza. А.H.Tağıyev.

Komissiya üzvləri: А.Kluge, Məmməd Xan Təkinski (imzalar).

AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 1-4.


Yüklə 2,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin