Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

Milli Şurası arasında baş vermiş qanlı mart toqquşmasının”, “sentyabr dəh-

şətləri” ilə heç bir əlaqəsi yox idi: “Martda şəhərin özündə hakimiyyət uğ-

runda silahlı toqquşma baş vermişdi və bu toqquşma soyğunçuluğun eybəcər 

formasına çevrilmişdi. Bu mübarizədə sayı 2000-dən çox olmayan müsəlman 

və min iki yüzə yaxın rus və erməni öldürülmüşdü”. (100) 

Daha sonra Baqrat “Müsavat” partiyasına, Azərbaycan Hökumətinə və 

ümumiyyətlə azərbaycanlılara qarşı bütöv bir silsilə böhtan və yalan dolu 

ittihamlar irəli sürərək, guya evlərinə qayıdan “ermənilərin bütün yolla-

rını kəsən” müsavatçıların “ucbatından” bolşeviklərə qoşulmuş erməni 

əsgərləri istisna olmaqla, erməni əhalisinin bu hadisələrdə iştirakını ta-

mamilə inkar edirdi.

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

46

Burada qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Erməni Milli Şurasının və “Daş-

naksütun” partiyasının Bakıda mart faciələrinin təşkilində rolu, erməni 

ziyalı və kübar təbəqələri nümayəndələrinin əlisilahlı azərbaycanlı qır-

ğınlarında iştirakı, o cümlədən erməni elitasının özünün “erməni qara 

camaatı” adlandırdığı sadə erməni əhalisinin bu hadisələrdə kütləvi 

çıxışı təkzibedilməz faktlar və sübutlarla təsdiq edilirdi. Məhz elə bu sü-

butların əsasında Azərbaycanın məhkəmə-istintaq orqanları Bakının er-

məni əhalisi arasında həbslər aparırdı ki, bu da ermənilərin, o cümlədən 

yepiskop Baqratın hədsiz hiddətinə səbəb olmuşdu. FTK-nın sənədlərin-

də öz təsdiqini tapmış bu mövzu üzərində dayanmadan istər həmin dövr 

Baqratın və digər erməni xadimlərinin, istərsə də bizim günlərdə erməni 

müəlliflərinin 1918-ci ilin mart hadisələrində Bakı ermənilərinin iştirakı-

na dair məsələlərdə istifadə etdikləri iki arqumentə diqqət yetirək.

 Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Bakıda üç gün ərzində 12 000 dinc azər-

baycanlı əhalinin, o cümlədən qoca, qadın və uşaqların qətlə yetirildi-

yi 1918-ci il mart hadisələrində erməni əhalisinin iştirakını kökündən 

inkar edən bir çox erməni xadimləri, Baqrat da daxil olmaqla, guya bu 

məsələdə “azərbaycanlıların nankorluğundan” sarsıldıqlarını bəyan 

edirdilər, çünki, sən demə həmin günlərdə ermənilər nəinki heç kimi 

öldürməmiş və ya qarət etməmişdilər, əksinə, hətta 20.000 müsəlmanı 

xilas etmişdilər!? (101) 

Azərbaycan kübar cəmiyyətinin nümayəndələrinin mart hadisələri za-

manı həqiqətən öz erməni dostlarının evlərində və mənzillərində sığınacaq 

tapdığına dair ayrı-ayrı hallar, eləcə də erməni aristokratiyasının 1918-ci 

ilin sentyabrında azərbaycanlı dost və tanışlarının bağ evlərində və imarət-

lərində gizlənməsi kimi faktlar çoxlarına məlum idi və bunu tərəflərdən 

heç biri inkar etmirdi. Eyni zamanda sadə erməni, daha sonra azərbaycanlı 

əhalinin də mart və sentyabr hadisələri zamanı öz qonşu və dostlarını xə-

bərdar və xilas etmələrinə dair də bir çox nümunələr var idi. Bu zaman di-

gər millətlərin nümayəndələri olan Bakı sakinlərinin hər iki tərəfə - mart-

da azərbaycanlılara, sentyabrda ermənilərə yardım etməsi də məlum idi. 

Lakin, 1918-ci ilin sentyabrında Bakıda guya 20 000 (sonradan 30 000 və 35 

000) erməninin öldürülməsi qarşısında mart hadisələrində qətlə yetirilmiş 

müsəlmanların sayını cəmi 2000 nəfər göstərməsi hətta Baqratın vicda-

nına buraxılarsa belə, ermənilərin “xilas etdiyi” 20 000 (bəzi sənədlərdə 14 

000) müsəlman rəqəminin haradan alındığı böyük sual doğurur. 

47

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

Erməni sənədlərini diqqətlə tədqiq etdikdə aydın olur ki, 14 000 və ya 

20 000 “xilas edilmiş” müsəlman dedikdə Bakıda mart qırğınları zamanı 

zorla evlərindən çıxarılmış və şəhərin böyük sahələri olan müxtəlif bina-

larına gətirilərək burada yerləşdirilmiş dinc azərbaycanlı sakinlər nəzərdə 

tutulur. Bakıdakı teatrlar, kinoteatrlar, məktəblər, polis məntəqələri, Şəhər 

Duması, vağzal, sirk və s. ictimai binalar, ayrı-ayrı zəngin ermənilərin 

malikanələri və hətta hamamlar evləri dağıdılmış, qarət edilmiş, yaxınla-

rı vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş minlərlə azərbaycanlıların, xüsusilə qadın, 

uşaq və qocaların gova-gova gətirildiyi və yığıldığı yerlərə çevrilmişdi. Bu 

binalarda çox vaxt ac-susuz, bağlı qapılar arxasında, erməni əsgərlərindən 

ibarət gözətçilərin nəzarəti altında saxlanılan bu adamlar həmin günlər-

də əsir hesab edilir və belə də adlandırılırdı. Yalnız sonradan, müsəlman-

ların kütləvi surətdə əsir alınmasında iştirak edən erməni xadimləri bu 

əməllərin arxasında duran əsl mənanın fərqinə vardıqda, onları guya ki, 

dinc müsəlman vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün zə-

ruri olan tədbirlər kimi izah etməyə çalışacaqlar və elə buradan da “xilas 

edilmiş 14 000 və ya 20 000 müsəlman haqqında” əfsanə yaranacaqdır. 

Lakin, “xilas olunanların” özlərinin çoxsaylı ifadələri müsəlman əha-

lisinin silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən məcburi şəkildə məhz 

əsir götürüldüklərini və bu işin istehza və təhqirlərlə, təhdidlərlə, bir 

çox hallarda isə qətllər törədilməklə müşayiət olunduğunu sübut edir. 

Belə ifadələrin çoxunda göstərilirdi ki, ermənilər zorakılıqla müsəl-

man qadınların çadralarını başlarından qapıb cırır, onları hörükləri ilə 

bir-birinə bağlayır və başıaçıq, ayaqyalın şəhərin küçələrində gəzdirərək 

əsir aparır, yol boyu geri qalanları, ayaqlaşa bilməyənləri tüfənglərinin 

qundaqları ilə döyür, yıxılanları güllələyirdilər. Gözləri qarşısında ata və 

qardaşları, ər və oğulları qətlə yetirilmiş qadınlar əsirlikdə ürək partla-

masından ölür, dəli olurdular, gənc qadınların qucaqlarındakı azyaşlı 

körpələr və uşaqlar acından, susuzluqdan və qorxudan keçinirdi, bu za-

man isə erməni ziyalıları öz arvadlarını azərbaycanlıların “rüsvayçılığı-

na” tamaşa etməyə gətirirdilər. (102) 

Bakının müsəlman əhalisinə qarşı əvvəlcədən planlaşdırılmış zorakı-

lıq aktının bir hissəsi olan və yaxşı təşkil edilən bu əməllərin arxasında 

ermənilərin o qədər də gizlətmədikləri məqsədləri açıq-aşkar görünür-

dü və bu məqsəd “haqq işi uğrunda” vuruşan erməni mübarizlərinin iç 

üzünü aydın göstərirdi. Boşaldılmış yiyəsiz evlər və bütöv məhəllələr er-

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

48

məni quldur dəstələrinə soyğunçuluq, qarət və müsəlmanların əmlakını 

mənimsənək üçün, həmçinin üç-dörd gün ərzində saysız avtomobillərdə, 

fayton və arabalarda aparılması mümkün olmayan qalan şeylərin darma-

dağın və məhv edilməsi üçün geniş imkanlar açırdı.

Lakin, guya “insanpərvərlik niyyəti ilə” “müsəlmanların xilas edilmə-

si” haqqında əfsanə ermənilər tərəfindən ən müxtəlif variantlarda səs-

ləndirilməkdə və yayılmaqda davam edirdi. Erməni terrorizminin ideo-

loqlarından biri, Şaqan Natali ləqəbi ilə məşhur olan Akop Ter-Akopyan 

o zaman bütün Bakı türklərinin “başını kəsmədiklərinə” görə öz təəssü-

fünü heç gizlətmirdi: “Biz bildiririk və əminik ki, bunu bacardıq və öz 

gücümüzlə bacardıq. Çünki bilirik: bunu sahibi olduğumuz Bakıda, on 

minlərlə türkü kazarmalarda topladığımız yerdə edə bildik və – ah! ci-

nayətkarcasına alicənablıq! – onları ədalətli erməni qisasından qorumaq 

üçün qapılarda gözətçilər qoyduq. Türkləri qoruduq, həyatlarını mühafizə 

etdik, onlar isə minnətdarlıq əlaməti olaraq Bakının küçələrini 25 000 er-

məninin qanına boyadılar”. (103) 

Qatı daşnak, görkəmli türk və azərbaycanlı xadimlərinin məhv edilmə-

si üzrə “Nemezis” əməliyyatının rəhbəri və təşkilatçısı, minlərlə müsəl-

manın, o cümlədən Azərbaycan dövlət xadimləri Fətəli Xan Xoyskinin, 

Həsən bəy Ağayevin, Behbud bəy Cavanşirin və digərlərinin qətllərinin sə-

bəbkarı Akop Ter-Akopyan yalnız bir məsələdə haqlı idi: həmin günlərdə 

Bakının “sahibi” həqiqətən məhz ermənilər idi, amma türklərə qarşı “ali-

cənablıq” məsələsi şübhəsiz ki, ermənisayağı “gözdən pərdə asmaqdan” 

başqa bir şey deyildi. Əgər azərbaycanlı əsirlərin sağ qaldıqlarına görə, 

minnətdar olmalı bir qüvvə var idisə, o da birmənalı şəkildə, ermənilər 

deyil, rus əsgər və matrosları idi. Məhz Bakıda olan rus qoşunları mart 

qırğınlarının ikinci gününün axşamı aldadıldıqlarını və S.Şaumyan başda 

olmaqla erməni-bolşeviklər tərəfindən böyük oyuna cəlb olunduqlarını 

başa düşərək əllərində silah müsəlman əhalisinin müdafiəsinə qalxdılar. 

Və azərbaycanlıların qırğınları da yalnız 4 gündən sonra Bakı Sovetinin 

özü tərəfindən deyil, iki Türküstan alayının qəti tələbi və artıq vəziyyəti 

başa düşmüş Xəzər donanmasının rus dənizçilərinin hədə-qorxusu nə-

ticəsində dayandırılmışdı. “Bu hədələr kifayət qədər ciddi idi, çünki bu 

iki döyüşkən alayda 8000-dən artıq döyüşçü cəm edilmişdi”. “Ərdahan” 

və “Krasnovodsk” hərbi gəmiləri şəhərin şərqində yerləşən limanlara 

yaxınlaşdılar, “dənizçilər təhdid edirdilər ki, əgər ermənilər müsəlman 

49

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

qırğınına son qoymazlarsa, onlar şəhərin erməni hissəsinə toplardan 

atəş açacaqlar.” (104) 

Bu mövzunu davam etdirməyə yəqin ki, daha ehtiyac yoxdur. 

Bakıda mart hadisələrində erməni amilini inkar edən erməni xadim-

lərin və müəlliflərin ikinci arqumenti, tanınmış azərbaycanlı milyonçu, 

neft sənayeçisi, ictimai xadim və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev 

tərəfindən guya mart qırğınlarından bir həftə sonra Tiflisə, Zaqafqaziya 

Seyminin adına göndərdiyi və mənşəyi məlum olmayan aşağıdakı məz-

munlu teleqramdır: “Bakıda sakitlik yaranmışdır. Vilayətin xoş güzəranı 

naminə, mən şəxsən ümumxalq qarşısında bəyan etməyi özümə borc bi-

lirəm ki, Bakı hadisələri erməni-tatar (azərbaycanlı - müəl.) toqquşması 

xarakteri daşımamışdır. Bütün döyüşlər zamanı tatarlar tatar məhəllələ-

rində yaşayan ermənilərə toxunmamışlar. Erməni hissələri isə 14 000-dən 

çox müsəlmanı xilas edərək onlara sığınacaq vermişdir və onlar İran kon-

sulunun vasitəçiliyi ilə qaytarılmışlar. Mən öz səsimi hər yerdə və hər cür 

qisasçılıq və düşmənçilik əməllərinə dərhal son qoyulması yolunda qaldı-

rıram. Bunun ümumi maraqlara uyğun olduğunu düşünərək, sizdən əhali 

arasında sülh və əmin-amanlığın bərqərar olması üçün hər cür köməklik 

göstərməyinizi xahiş edirəm. Qoy hər kəs öz dinc həyatına qayıtsın”. (105) 

 Bu teleqramın həqiqətən H.Z.Tağıyevə aidiyyəti bir sıra səbəblərdən 

şübhə doğurur. Əvvəla, 1918-ci il mart faciələri günlərində Tağıyevin bü-

tün ailəsi böyük matəm və son dərəcə dərin sarsıntı içində idi. Həmin 

ərəfədə onun oğlu, müsəlman diviziyasının zabiti Məhəmməd Tağıyev 

silahla ehtiyatsız davranması səbəbindən faciəli şəkildə həlak olmuş-

du. Məhz onun silahdaşlarının, M.Tağıyevin cənazəsini müşayiət edərək 

Lənkərandan Bakıya dəfnə gəlmiş müsəlman diviziyasının 48 zabit və əs-

gərinin tərksilah edilməsi mart hadisələrinin başlanmasına səbəb olmuş-

du. Həmçinin qeyd edilməlidir ki, bu dəstənin başçısı Hacının kürəkəni, 

onun qızı Leyla xanımın əri, digər Bakı milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin 

oğlu Əli Əsədullayev idi və bu Azərbaycan zabiti mart hadisələri başlanan 

andan demək olar ki, bir sutkaya yaxın öz döyüşçüləri ilə birgə bolşe-

vik-erməni qüvvələrinə silahlı müqavimət göstərmişdi. H.Z.Tağıyevin özü 

bu günlərdə evindən bayıra çıxmamış və tanınmış neft sənayeçisi Am-

barsum Melikovun onun ardınca göndərdiyi oğlanları – Georqiy və Ser-

geyin öz atalarının adından təhlükəsizlik naminə onların evinə getmək 

təklifini qəbul etməmişdi. 

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

50

Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, həmin günlərdə Erməni Milli 

Şurasının və “Daşnaksütun”un Bakı Komitəsinin rəhbərlərindən biri 

olan Ambarsum Melikovun evində “Daşnaksütun”un qərargahı yerlə-

şirdi və bir çox tanınmış azərbaycanlı əsirləri məhz buraya gətirirdilər. 

Bu sonuncular arasında rus ordusunun zabiti, şahzadə Mansur Qacar 

da olmuşdur ki, sonralar o, yalnız yəhudi dostları sayəsində erməni əs-

gərləri tərəfindən qaçılmaz ölümdən qurtulması və əsir qismində Me-

likovun evində saxlanma şəraiti haqqında ətraflı ifadə vermişdi. Son-

ralar həmçinin Melikovlar ailəsinin özünün – ata və iki oğulun – mart 

günlərində müsəlmanların qətlə yetirilməsində şəxsən iştirakı təkzi-

bedilməz sübutlarla təsdiq edilmişdi. Melikov-ata Bakını vaxtında tərk 

edə bilmişdi, oğulları isə Azərbaycanın İstintaq orqanları tərəfindən 

həbs edilmişdilər.

 Bu zaman 80 (başqa mənbələrə görə - 95) yaşı olan qoca Tağıyev, şü-

bhəsiz ki, Melikovlar haqqında bütün bu təfərrüatları bilmirdi. Amma 

istənilən halda o, öz evini tərk etməmişdi və həmin günlər artıq bir çox 

kübar və zəngin azərbaycanlıların evlərini talan etmiş ermənilər Hacının 

zəngin ev-sarayına hücum etməyə cəsarət etməmişdilər. Tağıyev həddən 

artıq böyük və tanınmış şəxsiyyət idi. Lakin bu, heç də tədbirli və uzaq-

görən ermənilərə bu böyük azərbaycanlının adını öz məqsədlərinə uyğun 

şəkildə istifadə etməyə mane olmamışdı. 

Burada qeyd edilməlidir ki, geniş dünyagörüşünə malik və maarifpər-

vər bir insan olan Tağıyevin əslində savadı yox idi və adı çəkilən teleqra-

mın Hacının özü tərəfindən göndərilməsi bu baxımdan da inanılmaz gö-

rünür. Bundan əlavə həmin teleqramın göndərilməsi heç bir sübut-dəlil, 

yaxud hər hansı başqa bir mənbə tərəfindən təsdiq olunmurdu. Eləcə də, 

mart hadisələrindən dərhal sonra şəhərdə bolşevik Bakı Sovetinin tək ha-

kimiyyətliliyi bərqərar edilmişdisə və bu hakimiyyət Zaqafqaziya Seymini 

tanımırdısa Bakı əhalisi arasında sülhün yaradılması haqqında xahişdən 

ibarət olan teleqramın ümumiyyətlə Tiflisə, Zaqafqaziya Seyminə göndə-

rilməsinin nə mənası var idi?

Əgər Tağıyevin yeni hakimiyyət haqqında hələ “heç nə bilmədiyi” fərz 

edilərsə, o zaman Hacı şəhərdə nə baş verdiyi, və xüsusilə də “ermənilərin 

xilas etdiyi 14 000 müsəlmanlar” haqqında məlumatı haradan və kimdən 

öyrənə bilərdi? Həmin günlər demək olar ki, Bakının bütün azərbaycanlı 

əhalisi, o cümlədən Tağıyevin özünün yaxın ətrafı, əsasən ermənilərdən 

51

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

ibarət olan yeni hakimiyyətdən xilas olmaq məqsədilə kütləvi surətdə və 

təşviş içində tələsik şəhəri tərk etdiyi halda, qırğınların 9-cu günü guya 

Bakıda hökm sürən hansı “sakitlikdən” söhbət gedə bilərdi? 27 martda 

(köhnə tarixlə) Bakıdan Zaqafqaziya Seyminə göndərilmiş teleqram hansı 

yolla eserlərin Tiflisdəki “Знамя труда” (“Əmək bayrağı”) qəzetinin redak-

siyasına düşmüşdü və artıq martın 29-da dərc edilmişdi? Ermənilər guya 

azad etdikləri 14 000 müsəlmanı “İran konsulunun vasitəçiliyi ilə” kimə 

və necə geri qaytarmışdılar (!)? 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu dövr İranın Bakıdakı konsulu əslən 

azərbaycanlı olan Məhəmməd Said-əl Vəzarə Marağayi idi və o, əksəriy-

yəti etnik azərbaycanlı olan minlərlə İran vətəndaşlarının da qətlə yeti-

rildiyi mart günlərində qan tökülməsinin qarşısının alınmasında ən fəal 

surətdə iştirak etmişdi. 1940-cı illərdə iki dəfə İranın baş naziri olmuş 

bu tanınmış siyasi və dövlət xadimi sonralar, Tehranda nəşr etdirdiyi 

özünün “Siyasi xatirələr”ində 1918-ci ilin Bakıdakı mart hadisələrinə də 

xüsusi diqqət yetirmişdi. Bu xatirələrdən məlum olur ki, qırğınlar dayan-

dırıldıqdan sonra konsul tərəfindən xüsusi komissiya yaradılmış və bu 

komissiya “Bakının küçə və həyətlərindən 5000-dən artıq müsəlmanın - 

iranlı və qeyri-iranlı - meyitini toplamış və müsəlman adəti üzrə dəfn et-

mişdir”. (106) Konsulun özünün mart hadisələri qurbanlarının meyitləri 

yanında çəkdirdiyi fotoşəkillər sonradan poçt-kartlar şəklində nəşr edil-

miş və tarixi sənədə çevrilərək, bütün dünyanı dolaşmışdır. Lakin keçmiş 

İran konsulunun xatirələrində mart hadisələri kifayət qədər ətraflı təsvir 

edildiyi halda baş verdiyi təqdirdə son dərəcə mühüm sayılacaq hadisə – 

guya ermənilər tərəfindən “sığınacaq” tapmış 14 000 müsəlmanın “geri 

qaytarılmasında” konsulun vasitəçilik missiyası haqqında bir kəlmə də 

olsa deyilmir.

Ən nəhayət, “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” birmənalı şəkildə “Bakı ha-

disələrinin” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımadığı” iddiası ilə 

“Bakı hadisələrinin” xarakterini müəyyən etməkdə çox “tələsməmişdimi”? 

Axı 27 mart (9 aprel) – bədnam teleqramın göndərildiyi gün – Bakı şəhəri 

artıq minlərlə Şamaxı qaçqınları ilə dolu idi. Bu qədim Azərbaycan şəhəri 

erməni-molokan birləşmələri tərəfindən yandırılmış və tamamilə məhv 

edilmişdi, onun müsəlman əhalisi isə bakılılar kimi mart günlərinin dəh-

şətlərini yaşamışdılar. Məlumdur ki, millət atası hesab edilən hörmətli Hacı 

Zeynalabdin öz xalqının düçar olduğu müsibətlər və faciələr qarşısında on 

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

52

minlərlə həmvətənlərinin acınacaqlı vəziyyətindən sarsılaraq, Bakı və Şa-

maxının zərər çəkmiş müsəlman əhalisini həmin günlərdə gəmilərlə İran-

dan gətizdirdiyi ərzaq məhsulları və zəruri mallarla təmin etməyə çalışır və 

onlara hər vasitə ilə yardım göstərirdi. Böyük həyat təcrübəsinə malik olan 

müdrik Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün bu gördüklərindən və eşitdiklərin-

dən sonra bəyan edə bilərdimi ki, “Bakı hadisələri” və ya “Şamaxı hadisələ-

ri” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımamışdır”?

Bütün deyilənlər bunu deməyə əsas verir ki, “Tağıyevin teleqramı” 

adlı teleqram, ən əvvəl özlərini əvvəlcədən “güclü arqumentlə” sığorta-

lamış ermənilərin özlərindən başqa heç kimə gərək deyildi. Digər tərəf-

dən, məhz ermənilər və onların şəxsində həmin Bakı Soveti, Zaqafqaziya 

Seyminin azərbaycanlı üzvlərinin şəhərin bolşevik-daşnak qüvvələrindən 

azad edilməsi üçün Bakıya qoşun göndərilməsinə nail olmaq cəhdlərin-

dən xəbərdar olaraq, “hər yerdə və hər cür qisasçılıq və düşmənçilik əməl-

lərinə dərhal son qoyulması” və Seym tərəfindən “əhali arasında sülh və 

əmin-amanlığın bərqərar olmasına” dəstək verilməsində maraqlı idilər. 

«Daşnaksütun» partiyasının Bakı Komitəsinin, Bakı şəhəri və onun ra-

yonlarının İnqilabi Müdafiə Komitəsinin həmin günlərdə Tiflisə, Zaqafqa-

ziya Seyminin sədrinə və «Daşnaksütun» partiyasının Tiflis bürosuna 

Bakı istiqamətində Bakı hərbi hissələrinin təcili geri çağırılmasına dair 

göndərdikləri teleqramlar və Bakıdakı erməni-bolşevik qüvvələrinin bu 

sahədə digər addımları deyilənlərə aydın sübut idi. (107) 

 Mart hadisələrinin xarakterinə gəldikdə isə, bu hadisələrin mahiy-

yətinə dair həm bolşevik, həm də erməni izahını kökündən inkar edən 

təkzibedilməz arqument kimi Şamaxı, Quba hadisələrini və bolşevik-er-

məni birləşmələrinin 1918-ci ildə Azərbaycanın digər qəzalarında həyata 

keçirdiyi qırğınları göstərmək olar. Şamaxıda və Qubada istər qırğınlar 

ərəfəsində, istərsə də talanlar zamanı hər hansı siyasi hərəkatın və ya 

mübarizənin baş vermədiyi nəzərə alınmaqla, yalnız Bakıda deyil, Azər-

baycanın digər şəhər və qəzalarında dinc müsəlman əhalisinin kütləvi 

şəkildə qırılması və məhv edilməsi bolşeviklərin “vətəndaş müharibəsi” 

kimi səciyyələndirilən bütün iddialarını boşa çıxarırdı. Elə bu səbəblər-

dən də erməni xadimlərinin həmin hadisələri “bolşeviklərlə müsavatçılar 

arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə” kimi qələmə verərək guya “er-

mənilərin tam neytrallıq nümayiş etdirməsi” iddiaları boşboğazlıqdan 

başqa bir şey kimi qiymətləndirilə bilməz.

53

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

 Buradan aydındır ki, nə üçün Şamaxı və Bakı Erməni yeparxiyasının 

keçmiş arxiyepiskopu Baqrat Bakı erməni yeparxiya rəisi olduqdan son-

ra, müxtəlif instansiyalara çoxsaylı müraciətlərində Şamaxıda baş vermiş 

hadisələrdən tam sükutla yan keçir, nadir hallarda Şamaxı qəzasından 

olan erməni qaçqınlarının hüquqlarından danışarkən belə onların nə 

zaman, hansı şəraitdə və hansı səbəbdən qaçqın düşməkləri məsələsinə 

yenə də toxunmurdu. 

Lakin, kifayət qədər ağıllı, və xüsusilə hiyləgər adam olan Baqrat, di-

gər erməni xadimlərindən fərqli olaraq bilirdi ki, Qafqazda baş verən ha-

disələrdə erməni amilini tamamilə inkar etmək mümkün deyildir. Odur 

ki, Bakıdakı xarici ölkə missiyalarının rəhbərlərinə müraciətlərində o, 

1918-ci il mart hadisələrini ermənilər üçün sərfəli kontekstdə izah edərək, 

bu məsələyə artıq beynəlxalq siyasət mövqeyindən qiymət verməyə çalı-

şırdı. Belə ki, Bakı və Bakı rayonunda Müttəfiq qoşunlarının Komandanı 

general Tomsona 23 noyabr 1918-ci il tarixli təbrik müraciətində Baqrat 

Bakıda mart hadisələrinin mahiyyətini təhrif edərək, yazırdı: “Hələ mart 

hadisələrinədək, kiçik bir qrup istisna olmaqla, yerli müsəlmanların türk 

xəfiyyələri tərəfindən rəhbərlik edilən böyük və şüurlu hissəsi hər yer-

də və fəal şəkildə Türkiyənin Qafqazın və Şərqin digər müsəlman məm-

ləkətlərini ələ keçirməyə yönəlmiş siyasi maraqlarına xidmət edirdi. Əks 

mövqeyə malik olan və öz zəif gücü ilə Müttəfiq dövlətlərinin tərəfində 

mübarizə aparan ermənilər, təbii ki, həm Türkiyədə, həm də Qafqazda 

özlərinə qarşı müsəlmanların vəhşi qəzəbini oyatmış, onların çox güc-

lü qisasının və barbar fanatizminin qurbanı olmuşlar. Mart hadisələri və 

sonrakı hadisələr yalnız həqiqətin gizlədilməsi və erməni-türk düşmən-

çiliyinin və davasının əsas səbəbindən göz yayındırılması üçün əlverişli 

bəhanədir”. (108) 

Belə çıxırdı ki, azərbaycanlılar türklərin tərəfdarı olduğu üçün yalnız 

Antanta ölkələri ilə deyil, həm də böyük dövlətlərin “müttəfiqi” olan er-

mənilər ilə də düşməndirlər. Beləliklə, ermənilər “cinayətkar türk-müsa-

vat hökuməti” tərəfindən bütün zərbələri “öz üzərlərinə” götürməklə, ”bö-

yük siyasətin qurbanına” çevrilmiş olurdular. Bu bəyanatların arxasınca 

isə artıq Azərbaycan hökumətinin həbs etdiyi ermənilərin hamısının 

azad olunması, Bakını tərk etmiş bütün erməni əhalisinin geri qayıtma-

sı üçün şərait yaradılması, onlara dəymiş zərərlərin ödənilməsi və s. bu 

kimi tələblərin uzun siyahısı gəlirdi.

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

54

Qeyd edilməlidir ki, Bakıda yaranmış siyasi vəziyyətdən tezliklə baş