Bob. Fiskal siyosatning mohiyati va uni amalga oshirishning hiquqiy asoslari

Ko’rsatkichlar	2011 yil	2012 yil	2013 yil	2014 yil
2015 yil
	Davlat byudjeti daromadlari, jami	100	100	100	100	100
1.	Bevosita soliqlar	26,2	25,2	26,2	25,8	23,6
1.1.	Yuri dik s hax slardan foy da s olig’i	5,1	4,4	4,9	4,3	3,5
1.2.	Savdo va umumjvqatlanish korxonalari yalpi daromadidan soliq	3,3	3,4	3,3	3,3	3,2
1.3.	Kichik korxona va mikrofirmalardan yagona soliq to'lovi	2,3	2,6	3,0	3,0	3,0
1.4.	Ji s m oniy shax s lardan daromad s olig’i	11,1	11,5	11,0	11,0	10,1
1.5.	Tadbirkorlik faoliyatidan qat’iy s oliq	1,1	1,1	1,4	1,7	1,7
1.6	Obodanlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj lantiri sh solig’i	2,3	2,2	2,6	2,5	2,0
2	Bilvosita soliqlar	53,5	54,3	51,0	51,8	52,8
2.1	QQS	32,3	32,9	30,1	30,2	29,7
2.2	Ak siz s olig’i	15,3	15,1	14,8	15,0	15,2
2.3.	Bojxona boji	3,2	3,6	3,9	3,8	4,4
2.4	Transport vositalari uchun yoqilg’i i ste’m oli s olig'i	2,6	2,7	2,3	2,8	3,5
3	Mol-mulksolig’i va resurs to'lovlarii	14,3	13,3	15,0	15,0	15,9
3.1	Mol-mulk s olig’i	3,0	3,1	3,3	3,8	4,7
3.2	Yer s olig’i	2,1	2,2	2,6	2,2	2,5
3.3	Yer qa'ridan foydalangalik uchun soliq	8,2	7,7	8,7	8,6	8,2
3.4	Suv resurslaridan foydalanganlik solig'i	0,4	0,4	0,4	0,4	0,5
4	Ustama foydadan soliq	0,9	1,2	1,3	1,3	1,5
5	Boshqa daromadlar	5,1	6,0	5,6	6,1	6,1

Soliqsiyosatining asosiy yo'nalishlaridan bin soliq yukini pasaytirish orqali mamlakatdagi tadbirkorlik va tijorat faoliyatini jadallashtirishdan iborat.


²⁰O’zbeki ston Re spublikasi Prezidenti Qarorlari, PQ № 1449, 1675, 1887, 2099, 2270




Soliq yuki foydaga yoki jami daromadga nisbatan olinadi. Mamlakat miqyosda hamma to'langan soliqlar va maqsadli jamgarmalarning yalpi ichki mahsulotdagi salmog'i xam soliq yukini ifodalaydi deyiladi. Ammo soliq yuki aniq to'lovchining daromadiga nisbatan jami to'lagan soliqlari va to'lovlari salmog'idir.
Soliq yukini pasaytirishga bevosita ta' sir ko'rsatuvchi omillar tarkibi:

• 
  Belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish;
  
• 
  Soliqqa tortish bazasini qisqartirish;
  
• 
  Soliq to' lovchi sub' ektlar sonini ko' paytirish;
  

Davlat ixtiyorida bo'lgan ayrim byudjet xarajatlarni joylarga berish.
Agar soliq to'lovchi soliqlarni to'g'ri to'lagan bo'lsa, unga soliq og'irligi mos keladi. Lekin ba zi korxonalarda egri soliqlar bo'lib, uning xuquqiy to'lovchilari korxona hisoblansada, soliq yuki iste molchi, ya ni aholi zimmasiga tushadi. Oxirgi iste mol qiluvchilar aholi hisoblanadi. Bu egri soliqlar hisobiga aholining real daromadlari biroz bo'lsada, pasayish hollari uchraydi.
“Iqtisodiyotning barqaror va mutanosib sur'atlarda o'sishi hamda tarkibiy o'zgarishlar va modernizatsiyalashni ta'minlash, uning eng muhim tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan yangilash, soliq siyosatini yanada erkinlashtirishdan ib о ratdir”²¹.
Respublikamizda izchil soliq-byudjet siyosatining amalga oshirilishi, soliq yukini kamaytirish bilan bog'liq chora-tadbirlarning ishlab chiqilishi soliq to'lovchilarda ishlab chiqarishni kengaytirishga sharoit yaratilishi, ishlab topilgan va ularning o'zlarida qoldirilayotgan mablag'larning reinvestitsiya qilinishi oqibatida qo'shimcha soliq ob'ektining paydo bo'lishi hisobiga nafaqat byudjetdagi yo'qotishlar o'rnining qoplanishi, balki soliq to'lovchilarning qo'shimcha daromadlarga ega bo'lib, ishlab chiqarish imkoniyatining oshishiga olib keladi.
Soliq yuki nima? degan savolga javob beradigan bo'lsak, soliq yuki - soliq to'lovchi yuridik va jismoniy shaxslarning hamma soliqlar va maqsadli ajratmalar

yig' indisini byudjetga to' lashidir. O' zbekistonda soliq yukini YalMga nisbatan o' zgarishi

3. 
   rasmda keltirilgan.
   

O'zbekistonda soliq yuki bundan o'n yil oldin YAIMga nisbatan (maqsadli jamg'armalarni hisobga olmagan holda) 27,9 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2012 yilda esa 6,3 punktga kamaydi va YAIMga nisbatan 21,6 foizni tashkil yetdi. 2013 yilda esa soliq yukining umumiy darajasini yana 0,3 punktga kamaytirish, ya'ni 21,3 foizga tushirish chora-tadbirlari ishlab chiqilganligi sababli, bu ko'rsatkich amalda YAIMga nisbatan 20,5%ni, 2014-2015 yillarda esa 20% tashkil etdi.
3-rasm
Iqtisodiyotda soliq yuki²², YalMga nisbatan %da





Soliq siyosatining asosiy yo'nalishlaridan yana bin soliq imtiyozlari hisoblanadi. Mamalakamizda olib borilayotgan soliq siyosatida soliq imtiyozlarini berish asosan investitsion faollikni rag'batlantirishga, ishlab chiqarishni texnik va texnologik jihatdan qayta modernizatsiya qilish hisobiga korxonalar moliyaviy holatini faollashtirish, pirovar barqarorlashtirish hamda mamlakatimiz eksport salohiyatini kuchaytirishga qaratilgan.


²² O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi ma'lumotlari




“Barkamo l avlo d yili” davlat dasturiga bino an 2010 yil 28 iyulda qabul qilingan O'zbeki sto n Re s pub likas i Prezi dentining “Ta'lim muas sasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo'shimcha chora- tadbirlari to'g' ri s i da”gi PF-4232-sonli farmoniga asosan Mikrofirmalar va kichik korxonalar ta'lim muassasalari bitiruvchilari bilan mehnat shartnomalarini tuzganda, band bo'lgan xodimlarning o'rtacha yillik soni qonunchilikda belgilangan cheklangan me'yordan 20 foizgacha oshirish huquqi berilgan edi.
Hozirgi kunda soliq tizimida tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi rezident jismoniy shaxslar uchun faoliyat turiga (yakka tartibdagi tadbirkorlar), shuningdek, faoliyatning mazkur turlarini tavsiflovchi fizik ko'rsatkichlarga qarab (tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug'ullanuvchilar) har oyda qat'iy belgilangan soliq turini to'lash belgilangan.
2014 yilda yuridik shaxsni tashkil etmay tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlar)dan olinadigan qat'iy belgilangan soliq stavkalaridagi asosiy o'zgarish, boshqa aholi punktlarida gazeta, jurnal va kitob mahsulotlari bilan chakana savdo qiluvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun 2013 yildagi qat'iy belgilangan soliq stavkasi EKIHning 2 barobaridan 0,5 baravariga pasaytirildi.
Shuningdek, 2012 yilning 2 choragidan boshlab qishloq joylarda yakka tartibdagi uy-joy qurilishi asosida barpo etilayotgan massivlarda korxona xizmatlarini amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar 5 yil muddatga qat'iy belgilangan soliq to'lashdan ozod etildi²³.
Shuningdek, mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivoji uchun qulay shart-sharoit yaratish, sohaning huquqiy himoyasini ta'minlash va munosib rag'batlantirishda soliq siyosati muhim ahamiyat kasb etib, bu borada qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2014 yil 7 aprel dagi “O'zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g' ri s i da”gi PF-4609-sonli farmoni hamda 2014 yil 15 aprel dagi “Tadb irko rlik fao liyatini


²³O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 maydagi PQ-1754-sonli qaror




amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g' ri s i da”gi PQ-2164-sonli qarori asosida kichik tadbirkorlik sub'ektlariga bir qator preferentsiyalar, yengilliklar va imtiyozlar berildi.
Zamonaviy soliq siyosatida xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalariga ham keng o'rin berilmoqda. O'zbekiston iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb etish borasida eirishilgan yutuqlar haqida to'xtalar ekanmiz, Prezidentimiz I.A.Karimovning ma'ruzas idagi fikrlarini keltiri sh j о izdir: “2014 yilda iqtisodiyotimizga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 10,9 foizga o'sdi va AQSH dollari hisobida 14 milliard 600 million dollarni tashkil etdi. Bunda jami kapital qo'yilmalarning 21,2 foizdan ortig'i yoki 3 milliard dollardan ziyodini xorijiy investitsiya va kreditlar tashkil qildi. Ularning to'rtdan uch qismi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalardir”²⁴.
Xorijiy investorlar uchun soliq imtiyozlariga to'xtalar ekanmiz, “Nav о iy” EllZda joriy etilgan imtiyozlarga ahamiyat qarati s h l о zim. “Nav о iy” EIIZ
qatnashchilari yer solig'i, mol-mulk solig'i, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig'i,
mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi, Respublika yo'l jamg'armasi va byudjetdan tashqari maktab ta'limi jamg'armasiga majburiy to'lovlar to'lashdan ozod qilinadi. Mazkur imtiyozlar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar xajmi:

• 
  3mln yevrodan 10 mln yevrogacha teng (ekvivalent) bo'lganda - 7 yilga;
  
• 
  10 mln yevrodan 30 mln yevrogacha teng (ekvivalent) bo'lganda - 10
  

yilga beriladi.

• 
  30 mln yevrodan ortiqqa teng(ekvivalent) bo'lganda - 15 yilga beriladi.
  

²⁴ Shavkat M.M. 2015 yilda iqti sodiyotimizda tub tarkibiy o’zgari shlarni amalga oshiri sh, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib b eri sh - ustuvor vazifamizdir. - T.: “O’zb eki ston”, 2015. 71 b.

“Navo iy” EIIZ qatnashchilariga imtiyozlar to'g'ridan-to'g'ri

investitsiyalarning belgilangan xajmiga :

• 
  oyning 15 kunigacha erishilganda -oyning boshidan;
  
• 
  qolgan boshqa xollarda -keyingi oynning boshidan tatbiq etiladi.
  

“Nav o iy” EIIZ qatnashchisi tomonidan to'g'ridan-to'g'ri
investitsiyalarning xajmi imtiyoz qo'llanadigan darajagacha ko'paytirilganda, imtiyozlar investitsiyalar xajmiga ko'ra imtiyozni qo'llash xuquqi yuzaga kelgan oydan boshlab qo'llaniladi xamda imtiyozlarning amal qilish muddati tugaguncha qolgan davrda amal qiladi.
To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning xajmi oldingi berilgan muddatdan ortiq bo'lgan muddatdagi darajagacha ko'paytirilganda imtiyozlar investitsiyalarning xajmiga ko'ra imtiyozni qo'llash xuquqi yuzaga kelgan oydan boshlab qo'llaniladi xamda imtiyozning uddati amal qilishi xisobga olingan xolda uzaytiriladi.

2. 
   Fiskal siyosat orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish holatini tahlili
   

Davlat byudjetining asosiy vazifasi - davlatning fiskal siyosati mohiyati va yo'nalishlarini o'zida ifoda etadi. Kengroq ma'noda aytganda, davlat byudjetining asosiy vazifasi milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash, iqtisodiyotni tartibga solish va rag'batlantirish, ijtimoiy siyosatni moliya bilan ta'minlash, mamlakatning markazlashtirilgan pul jamg'armalarini vujudga keltirish va ulardan foydalanish ustidan nazorat kilish hisoblanadi.
Davlat byudjeti xarajatlari tom ma'noda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining moliyaviy mazmunini aks ettiradi. O'zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlillari ko'rsatadiki, xarajatlar nominal mazmunda (mutlaq ko'rsatkichlarida) ortib borayotganligini kuzatishimiz

mumkin. Lekin, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog'ining kamayib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Shu bilan bir qatorda, davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlarining izchil ravishda ortib borayotganligi davlatimiz tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning moliyaviy asoslari shakllantirilayotganligidan dalolatdir. Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari yil sayin oshib borgan(8-jadval)