Bob olamning zamonaviy fizik manzarasi 0. Elеmеntar zarralar
Elementar zarralarning xossalari va klassifikatsiyasi
Yüklə 270,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
30.2 Elementar zarralarning xossalari va klassifikatsiyasi Hozirgi vaqtga kelib antizarralar bilan birgalikda 350 dan ortiq elementar zarralar kashf qilingan. Ulardan foton, electron, glyuon, elektron neytrinosi, proton va ularning antizarralari turg‘un hisoblanadi. Qolgan elementar zarralar eksponensial qonun bo‘yicha 1000 s dan 10 -24
s vaqtlar davomida o‘z-o‘zidan yemiriladilar.
Hamma elementar zarralar aynan bir-xillik va korpuskulyar to‘lqin dualizmi prinsiplariga bo‘ysunadilar.
Elementar zarralarning asosiy harakteristikalariga massa, spin, elekrt zaryadi, yashash vaqti, barion zaryad, lepton zaryad, magnit momenti, g‘alatilik,
izotopik spin,spirallik va juftlik kabi tushuncha va kattaliklar kiradi. Elementar zarralarni quyidagi xossalar bo‘yicha klassifikatsiyaga ajratadilar.
1. Yashash vaqti bo‘yicha hamma elmentar zarralar turg‘un (stabil) va noturg‘un zarralarga ajratadilar. Massasi bo‘yicha hamma zarralar massasiz va massaga ega zarralarga bo‘linadi. Foton, glyuon, graviton va ularning antizarralari massaga ega emas deb hisoblanadi. Spinlari bo‘yicha hamma elementar zarralar bozonlar va fermionlarga bo‘linadi. Butun sonli spinga ega bo‘lgan zarralar, masalan, foton, glyuon, mezonlar, Xiggs bazoni va boshqalar bozonlar deb ataladi. Yarim sonli spinga ega zarralar, masalan, proton, elektron, neytron, neytrino va boshqalar fermionlar deb nomlanadi. O‘zaro ta’sir harakteriga qarab zarralar adronlar va leptonlarga bo‘linadi. Adronlar hamma fundamental o‘zaro ta’sirlarda qatnashadigan zarralar bo‘lib kvarklardan tashkil topgan deb hisoblanadi. Adronlar o‘z navbatida mezonlar va barionlarga bo‘linadi. Kuchli o‘zaro ta’sirdan boshqa o‘zaro ta’sirlarda qatnashadigan va tuzilishga ega bo‘lmagan fundamental zarralar leptonlar deb ataladi. Elektronlar , myu va tau-
mezonlar leptonlarga misol bo‘la oladi. Leptonlarning olti turi (e, µ, τ, ν e , ν µ , ν τ ) mavjud. Mikroolamdagi barcha jarayonlarda barion va lepton zaryadlari saqlanadi. Gell-Mann – Sveyg modeliga asosan hamma adronlar kvark va antikvarklardan tashkil topgan. Masalan, +
)
– ( ) p(uud) n(udd) К + ( ). Kvarklarning elektr zaryadlari kasr sonli, ya’ni ±2/3 yoki ±1/3 elementar zaryadga teng. Kvarklar erkin holda tabiatda uchramaydilar. Tabiatda kvark-lepton simmetriyasi mavjud, ya’ni 6 ta leptonga 6 ta kvark mos keladi deb hisoblanadi. Kvarklar leptonlardan farqli ravishda kuchli o‘zaro ta’sirda qatnashdilar. Fizikada elementar zarralar ro‘yxatiga o‘zaro ta’sir bozonlarini ham kiritishadi. Foton elektromagnit o‘zaro ta’sir kvanti bo‘lib, ushbu o‘zaro ta’sir fotonlar almashinuvi natijasida yuz beradi. 8 turdagi glyuonlar kvarklar orasidagi kuchli o‘zaro ta’sirni ta’minlaydi. Oraliq vektor W + , W - va Z
0 bozonlar kuchsiz o‘zaro ta’sir kvantlari hisoblanadilar. Gravitonlar gravitatsion o‘zaro ta’sir kvantlari hisoblanadi. Tabiatdagi moddalar adron va lentonlar (p, n, e) dan tashkil topgan. Hamma elmentar zarralar Xiggs bozoni yordamida massaga ega bo‘ladilar. Xiggs bozoni 1964-yilda bashorat qilingan bo‘lib, 2012-yil katta adron kollayderida kashf qilindi. Adronlarning o‘lchamlari taxminan 10 -15
m, tuzilishga ega bo‘lmagan fundamental zarralar, (fotonlar, glyuonlar, W va Z bozonlar, kvarklar, leptonlar) taxminan 10 -18
12 ta fermionlar va ularning antizarralari 3 avlodga bo‘linadilar. 1-avlod fermionlarga electron, pozitron (e - , e + ) elektron neytrinosi yoki antineytrinosi (ν e , ṽ e ) U-“yuqori” kvark yoki anti kvark (Ṹ), d-“quyi” kvark yoki anti kvark đ kiradi. 2-avlod fermionlarga glyuon, my mezonlar (µ - yoki µ + ), myuon neytrinosi va antineytrinosi (ν
); C (“maftunkor”) – kvark va Č-antikvark; S (“g‘alati”) kvark va Š-antikvarklar kiradi. Uchinchi avlod fermionlarini Tay lepton (τ
) va anti Tay lepton (τ
); Tay neytrinosi (ν τ ) va antineytrinosi (ṽτ); t (“haqiqiy”) – kvarki va ŧ – antikvarkini; b (“go‘zal”) kvark va ᵬ-antikvarklar tashkil etadi. Standart modeli elementar zarralarning hozirgi zamon nazariyasi bo‘lib, mikroolamda yuz beradigan juda ko‘p jarayonlar va elementar zarralarning xossalari
~
u ~
d~ shu nazariya asosida tushuntiriladi. Standart model tomonidan bashorat qilingan juda ko‘plab fikrlar tajribada o‘z tasdig‘ini topmoqda.
Yüklə 270,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|