Bob olamning zamonaviy fizik manzarasi 0. Elеmеntar zarralar
Xabbl qonuni ifodasidan Olamning yoshini aniqlash mumkin
Yüklə 270,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Xabbl qonuni ifodasidan Olamning yoshini aniqlash mumkin: t= L/ν=1/H . Bu ifodaga Xabbl doimiysining qiymatini qo‘yib hisoblasak Olam yoshi t = 13,5 mlrd yil ekanligi kelib chiqadi.
Kengayib sovuyotgan Olam temperaturasini taxminan T ≈ 10 10
/√ ¯¯ t ifoda, energiyasini E ≈ kT ifoda yordamida baholash mumkin. Portlashdan taxminan t=10
–12 s vaqt o‘tganidan keyin harorat va energiya qiymatlari mos ravishda ~10 15 K
va ~300 MeV bo‘lganda kvarklar adronlarga “kondensatsiyalanib” bo‘ladi. Olam yoshi t=13.8 s, unga mos sharoit T≈ 3·10 9 K ; E≈ 0,1 MeV bo‘lganda engil deytriy va geliy yadrolari sintezi boshlanib, t= 3min bo‘lganda bu jarayon tugaydi. Olam yoshi taxminan 700000 yil, harorat T~3000 K, energiya esa E~0,3eV ga teng bo‘lganda modda plazma holatida bo‘lmay elektronlar va yadrolar rekombinatsiyasi yuz berib neytral vodorod va geliy atomlari hosil bo‘ladi. Bu sharoitda nurlanish atomlarda yutilib ularni parchalamaydi, modda va nurlanish bir biridan ajralib Olam fotonlar uchun shaffof bo‘lib qoladi. Rekombinatsiya davrining oxirida Olam yanada kengayib va sovib 1 mln yoshga kiradi.
Olam yoshi 1 mlrd yil bo‘lganda katta ob’ektlar paydo bo‘la boshlaydi. Hozirda kuzatilayotgan yulduzlar, galaktikalar va boshqa ob’ektlarning shakllanib rivojlanayotganiga ~ 10 mlrd yil bo‘ldi deb hisoblanadi. Hozirgi paytga kelib Olam moddasining kimyoviy tarkibi taxminan ~70% - vodorod va ~30% geliydan iborat bo‘lib ular asosan yulduzlarda va yulduzlararo chang to‘plamlarida mujassamlashgan. Qolgan og‘ir elementlarning ulushi – 1% ni ham tashkil qilmaydi.
Har qanday ob’ektlar kabi yulduzlar ham paydo bo‘ladi va ma’lum bir evolyusion davrni o‘tgandan keyin o‘z faoliyatini tugatib boshqa ob’ektlarga aylanadilar.
Agar yulduz massasi 1,4 Quyosh massasidan kichik bo‘lsa bunday yulduzlar oq karliklarga aylanadilar. Aylanish jarayonida yulduzda portlash yuz berib uning nisbatan og‘irroq elementlardan iborat tashqi qobig‘i koinotga sochilib ketadi. Yadrosi esa oq karlik deb nomlangan ob’ektga aylanadi. Oq karliklar zichligi juda katta bo‘lgan plazma holatidagi ob’ekt xisoblanadi. Ularning o‘rtacha zichligi taxminan suv zichligidan 100 mln marta katta bo‘lib, radiusi portlashdan oldingi yulduz radiusidan taxminan 100 marta kichik bo‘ladi. Oq karlikning harorati odatda bir necha o‘n ming kelvinni tashkil qiladi.
Agar umri tugagan yulduzning massasi (1,4÷3,5) Quyosh
massasiga teng bo‘lsa, portlash natijasida u neytron yulduzga aylanadi. Neytron yulduzlarning zichligi oq karliklar zichligidan yuz ming, hatto 1 mln martagacha katta bo‘lishi mumkin. Neytron yulduz qa’rida harorat bir necha mlrd (10 9 ) kelvinga teng bo‘lib, bu sharoitda elektronlarning protonlarga intensiv yutilishi natijasida neytronlar soni protonlar sonidan sezilarli darajada ko‘p bo‘ladi.
Agar yulduz massasi 4 Quyosh massasidan katta bo‘lsa, bunday massiv yulduzlar portlashi natijasida qora tuynuklar hosil bo‘ladi. Portlashdan keyin qolgan yulduz yadrosida kuchli gravitatsion siqilish (kollaps) sodir bo‘lib juda katta gravitatsion maydonga ega bo‘lgan qora tuynuk hosil bo‘ladi. Gravitatsion kollaps sodir bo‘lishi uchun m-massali jismining radiusi r g =2Gm/s 2 ifoda orqali aniqlanadigan gravitatsion radiusdan kichik bo‘lishi kerak. Masalan Quyoshning gravitatsion radiusi 3 km ga teng.
Ko‘zga ko‘rinuvchi yorug‘lik fotonlari qora tuynuk gravitatsion tortish kuchini engib uni tark eta olmaydi. Lekin qora tuynuk absolyut (100%) qora emas. Rentgen nurlari qora tuynukni tark etishi mumkin. Shunday rentgen nurlari yordamida uning manbai bo‘lgan qora tuynuklar tadqiq qilinadi. Qora tuynuklarning gravitatsion maydoni juda kuchli bo‘lganligi sababli ularga uchragan moddalar va nurlanishlar to‘la yutiladi. Oxirgi kuzatishlar va tadqiqotlar galaktikalar markazida qora tuynuklar joylashganidan darak bermoqda. Yüklə 270,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|