Bob. Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning nazariy asoslari

1.1. Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning ma’nosi va ahamiyati
Psixikaning irratsional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo`lmish emotsiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyandalaridan biri — bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o`ziga xos betakror xususiyatga egadir.
Birinchi davr — go`daklik. Ushbu davrda go`dakda ongsizlikka asos-langan tashqi dunyoga nisbatan «ishonch» tuyg`usi vujudga keladi. Bu-ning bosh sababchisi ota-onaning mehr-muhabbati, g`amxo`rligi va jon-kuyarligining nishonasidir. Agarda go`dakda ishonch negizi paydo bo`lmasa, balki borliqqa nisbatan ishonchsizlik hissi tug`ilsa, u taq-dirda voyaga yetgan odamlarda mahdudlik, umidsizlik shaklida aks etuv-chi xavf vujudga kelishi, ehtimol⁴.
Ikkinchi davrda, ya`ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqqil-lik va shaxsiy qadr-qimmat tuyg`usi shakllanadi yoki aksincha, ularning qarama-qarshisi bo`lmish uyat va shubha hissi hosil bo`ladi. Bo-lada mustaqillikning o`sishi, o`z tanasini boshqarishga keng imko-niyat yaratib, bo`lg`usida shaxs xususiyatlariga aylanuvchi tartib va intizom, mas`uliyat, javobgarlik, hurmat tuyg`ularini tarkib top-tirishga puxta zamin hozirlaydi.
Uchinchi davr — o`yin yoshi deb atalib, 5 yoshdan 7 yoshgacha bo`lgan bola-larni o`ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg`usi, qaysidir ishni amalga oshirish va bajarish maylini tarkib toptiradi. Mabo-do unda xohish-istakni ro`yobga chiqarishning yo`li to`sib qo`yilsa, ushbu holatda bola o`zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur yosh davrida davra, ya`ni guruhiy o`yin, tengqurlari bilan muloqotga kirishish jarayonla-ri muhim ahamiyat kasb etadi, natijada bolaning turli rollar sinab ko`rishiga, xayoloti o`sishiga imkon yaratiladi. Xuddi shu davrda bolada adolat tuyg`usi, uni tushunish mayli tug`ila boshlaydi.
To`rtinchi davr — maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o`zga-rishlar ko`zlagan maqsadga erishish qobiliyati, uddaburonlik va mah-suldorlikka intilish tuyg`usi bilan ajralib turadi. Uning eng mu-him qadriyati — omilkorlik va mahsuldorlikdan iboratdir. Ushbu yosh davrining salbiy jihatlari (illatlari) ham ko`zga tashlanadi va ularning qatoriga ijobiy xislatlari yetarli darajada bo`lmaganli-gi, ongi hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, muammo-larni yechishda aql-zakovatning yetishmasligi, bilimlarni o`zlashti-rishda qoloqligi (sustligi) va hokazo. Xuddi shu davrda shaxsda meh-natga nisbatan individual munosabati shakllana boshlaydi.⁵
Beshinchi davr — o`spirinlik — o`zining betakror xislati, indi-vidualligi va boshqa odamlar bilan keskin tafovutlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, o`smirlik shaxs sifatida noaniklik, muayyan rolning uddalamaslik, qat`iyatsizlik singari nuqsonlarga (illatlarga) egadir. Mazkur davrning eng muhim xususiyati «rolni kechiktirish»ning o`zgarishi hisoblanib, birmuncha taraqqiyot bosqi-chiga ko`tarilishining daqiqasidir. Unda ijtimoiy hayotda bajara-yotgan rollarining ko`lami kengayadi, lekin ularning barchasini jid-diy egallash imkoniyati mavjud bo`lmaydi, vaholanki bu kezda o`spi-rin rollarda o`zini sinab ko`rish bilan cheklanadi, xolos. Erikson o`spirinlarda o`z-o`zini anglashning psixologik mexanizmlarini ba-tafsil taxlil qiladi, unda vaqtni yangicha his qilish, psixoseksual qiziqish, patogen (kasallik qo`zg`atuvchi) jarayonlar va ularning tur-li ko`rinishlari namoyon bo`lishini sharhlaydi.
Oltinchi davr — yoshlik boshqa odamga (jinsga) nisbatan psixolo-gik intim yaqinlashuv qobiliyati (uquvi) va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, jinsiy mayl bu sohada alohida o`rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholik va odamovilik kabi bexo-siyat xususiyatlari bilan tafovutlanadi.
Yetinchi davr — yetuklik davri deb atalib, hayot va faoliyatning barcha sohalarida (mehnatga, ijodiyotga, g`amxo`rlikda, pusht qoldi-rishda, tajriba uzatishda va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg`usi unga uzluksiz ravishda hamrohbo`ladi va ezgu niyatlarning amalga oshishi-da turtki vazifasini bajaradi. Shuningdek, mazkur davrda ayrim jihatlarda turg`unlik tuyg`usi nuqson (illat) sifatida hukm surishi ehtimoldan holi emas.
Sakkizinchi davr, ya`ni qarilik inson tariqasida o`z burchini ud-dalay olganligi, turmushning keng qamrovligi, undan qanoatlangan-ligi (qoniqqanligi) tuyg`ulari bilan tavsiflanadi. Salbiy xususi-yat sifatida ushbu yoshda hayotdan, faoliyatdan noumidlilik, ulardan ko`ngil sovish his-tuyg`ularini ta`kidlab o`tish o`rinlidir. <sup>6</sup>
Donolik, soflik, gunohlardan forig` bo`lishlik bu yoshdagi odamlarning eng muhim jihati, saxovati hisoblanadi, binobarin, har bir alohi-Da olingan holatga nisbatan shaxsiyat va umumiyat nuqtai nazaridan Qarash ularning oliy himmati sanaladi. E.Shpranger «O`spirinlik davri psixologiyasi» degan asarida qizlarning 13 yoshdan 19 yoshgacha, yigitlarning esa 14 yoshdan 22 yoshga-cha kiritishni tavsiya qiladi. Ushbu yosh davrida yuz beradigan asosiy o`zgarishlar E.Shpranger bo`yicha:

1. 
   shaxsiy «Men»ni kashf qilish;
   
2. 
   refleksiyaning o`sishi;
   
3. 
   o`zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e`tirof qilish;
   
4. 
   hayotiy ezgu rejalarining paydo bo`lishi;
   
5. 
   o`z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi va hokazo.
   

Uning fikricha, 14—17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning mohiyati ularga kattalarning bolalarcha munosabatidan qutulish tuyg`usini tug`ilishidan iboratdir. 17-21 yoshlarning yana bir xususiyati — o`zining tengqurlari va jamoatchilik qurshovidan «uzilish inqirozi» va tanholik tuyg`usining paydo bo`lishidir. Bu holatni tarixiy shartlanganlik shart-sharoitlar va omillar vujudga keltiradi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning yirik namoyandalari bo`lib hisoblanadilar.
Kognitivistik yo`nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.
J.Piaje intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo`lib, u intellekt funksiyalari va intellektning davrlari ta`li-motini o`z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari qatoriga uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko`ni-kish)dan iborat bo`lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqich-larga ajratadi:
sensomotor intellekti (tug`ilishdan to 2 yoshgacha);operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshga-cha);konkret operatsiyalar davri (7—8 yoshdan 11 — 12 yoshgacha);formal (rasmiy) operatsiyalar davri.<sup>7</sup>
J.Piajening g`oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo`na-lishning namoyandalari qatoriga L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalar kiradi.Fransuz psixologi A.Vallon nuqgai nazaricha, shaxsning rivoj-lanishi quyidagi bosqichlarga ajratiladi:

1. 
   homilaning ona qornidagi davri;
   
2. 
   impulsiv harakat davri — tug`ilgandan to 6 oylikgacha;
   
3. 
   emotsional (his-tuyg`u) davri - 6 oylikdan to 1 yoshgacha;
   
4. 
   sensomotor (idrok bilan harakatning uyg`unlashuvi) davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha;
   
5. 
   personalizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan to 5 yoshgacha;
   
6. 
   farqlash davri - 6 yoshdan to 11 yoshgacha;
   
7. 
   jinsiy yetilish va o`spirinlik davri — 12 yoshdan to 18 yoshgacha.
   

Yana bir fransiyalik yirik psixolog Zazzo o`z vatanidagi ta`lim va tarbiya tizimining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq yondashib va uni o`ziga xos talqin qilib, insonning ulg`ayib borishini quyidagi bosqichlarga ajratishni tav-siya qiladi:

• 
  Birinchi bosqich - bolaning tug`ilganidan 3 yoshigacha.
  
• 
  Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha.
  
• 
  Uchinchi bosqich — 6 yoshidan 9 yoshigacha.
  
• 
  To`rtinchi bosqich - 9 yoshidan 12 yoshigacha.
  
• 
  Beshinchi bosqich — 12 yoshidan to 15 yoshigacha.
  
• 
  Oltinchi bosqich — 15 yoshidan 18 yoshigacha.
  

Sxemadan ko`rinib turibdiki, R.Zazzo shaxs rivojlanishining bosqichlariga individuallik sifatida tarkib topish, takomillashish nazariyasidan kelib chiqib yondashgani shaxs shakllanishi pallasi-ning yuqori nuqtasi, ya`ni ijtimoiylashuvi bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta`limoti insonning ontogenezda tako-millashuvi, o`zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari to`g`risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ma'nosi shaxsga o'zini rivojlantirish va o'zining maqsadlariga erishish uchun bir nechta o'zgarishlarni amalga oshirishdir. Bu davrlar shaxsning hayotida muhim ahamiyatga ega bo'ladi, chunki ulardan o'tib rivojlanish va yuqori darajalarga erishish mumkin.
Shaxsning taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ahamiyati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
O'zini tanishish: Davrlar shaxsga o'zini va xohlagan maqsadlarini aniqlash, o'z qobiliyatlari va kuchlarini tushunishga yordam beradi. Shaxs o'zining iste'mol qilish qobiliyatlari va imkoniyatlarini ko'rib chiqib, o'zini boshlang'ich nuqtasidan oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Rivojlanish: Davrlar shaxsga o'z bilim va tajribasini oshirish, o'zini rivojlantirish va maqsadlariga yo'l harakat qilish imkoniyatini beradi. Shaxs o'zining yetenek va qobiliyatlarini rivojlantirishi, o'z hayotida muvaffaqiyatga erishish va yuqori darajalarga ko'tarish uchun davrlardan foydalanadi.
Maqsadga erishish: Davrlar shaxsga o'zining maqsadlarini belgilash va ularni amalga oshirish uchun strategiyalar va rejalarni aniqlash imkonini beradi. Shaxs o'zining o'zini maqsadlarga yo'naltirishi, katta maqsadlarni amalga oshirishi va muvaffaqiyatga erishish uchun kerakli qadam va harakatlarini belgilash imkoniyatiga ega bo'ladi.
Tashkiliy ustunliklar: Davrlar shaxsga tashkiliy ustunliklar, maslahat va do'stlar bilan o'zaro hamkorlik qilish imkoniyatini beradi. Shaxs o'zining rivojlanish davrlarida o'zining o'ziga mos keladigan o'quv markazlari, mentorlar va aloqador odamlar bilan hamkorlik qilish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ma'nosi va ahamiyati shaxsga o'zini rivojlantirish va o'z maqsadlariga yo'l harakat qilishga yordam beradi.
Rivojlanish: Davrlar shaxsga o'z bilim va tajribasini oshirish, o'zini rivojlantirish va maqsadlariga yo'l harakat qilish imkoniyatini beradi. Shaxs o'zining yetenek va qobiliyatlarini rivojlantirishi, o'z hayotida muvaffaqiyatga erishish va yuqori darajalarga ko'tarish uchun davrlardan foydalanadi.
O'z-o'zini boshqarish: Davrlar shaxsga o'zining o'zini boshqarish, vaqt va resurslarni samarali ishlatish, ustunliklarni aniqlash va talablar bilan bajarish imkonini beradi. Shaxs o'zini tashkil qilish va nazorat qilish qobiliyatlarini rivojlantirishi, maqsadlariga erishish uchun muhim vazifalarni belgilash va ularni amalga oshirishda qo'llanadi.
Ustunliklarni qo'llash: Davrlar shaxsga o'zining ustunliklarini aniqlash va ulardan foydalanish imkoniyatini beradi. Shaxs o'zining xususiyatlari, bilim va ko'nikmalarini o'zining maqsadlariga yo'l harakat qilishda qo'llash, iste'dodlarini kuchaytirish va muvaffaqiyatga erishish uchun ulardan foydalanishda fokuslanadi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ma'nosi va ahamiyati shaxsga o'zini rivojlantirish, maqsadlariga yo'l harakat qilish va muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Bu davrlar shaxsning shaxsiy va professional hayotida o'ziga mos keladigan qarorlar va harakatlar bilan o'zini rivojlantirishga yordam beradi. Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lish o'zini bilim va tajribalarini oshirish, ustunliklarni qo'llash, o'z-o'zini boshqarish va maqsadlariga erishishning muhim asboblaridan biridir.
O'z-o'zini baholash: Davrlar shaxsga o'zini baholash, o'z muvaffaqiyatini o'rganish va o'ziga oid maqsadlar va ko'rsatkichlarga nisbatan o'z o'zini baholash imkoniyatini beradi. Shaxs o'zining yutuqlarini, muvaffaqiyatlarini va xatolarini tahlil qilishi, o'ziga oid qobiliyatlarini va talablarini tushunishi va keyinchalik o'zini yanada rivojlantirish uchun to'g'ri yo'llarni aniqlashda foydalanadi.
Yagona bo'lmaganlik: Davrlar shaxsga o'zining o'zini yanada rivojlantirish uchun birlikda ishlash, bilim olish va tajribaga ega bo'lgan odamlar bilan o'zaro hamkorlik qilish imkonini beradi. Shaxs o'zining taraqqiyotida o'zini o'qibatlandiruvchi, ilham beruvchi va o'zini ko'rsatuvchi jamiyatga bog'liqlikni tushunishi va unga qo'shilishi mumkin.
Ta'limning davrlarga bo'lishning ahamiyati shaxsga o'zini rivojlantirish, o'z maqsadlariga yo'l harakat qilish, ustunliklardan foydalanish, o'z-o'zini boshqarish, o'zini baholash va birlikda ishlash imkoniyatini beradi. Bu davrlar shaxsga o'zini o'zgartirish va rivojlantirish uchun kerakli vositalarni ta'minlaydi va uning taraqqiyoti va muvaffaqiyati uchun muhimdir.
Shaxsning taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ma'nosi va ahamiyati, shaxsga o'zini rivojlantirish va yuqori natijalarga erishishda o'zining o'ziga xos yolg'izlik va tashkiliy ustunliklardan foydalanishini ta'minlaydi. Iqtisodiy rivojlanish: Davrlar shaxsga iqtisodiy rivojlanishga ham e'tibor berish imkonini beradi. Shaxs o'zining maoshini oshirish, yangi ishga kirish, biznes ochish yoki iqtisodiy loyihalarga qo'shilish kabi iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu davrlar shaxsga o'zining iqtisodiy holatini yaxshilash va o'zining iqtisodiy maqsadlariga erishish uchun kerakli harakatlarini amalga oshirish imkonini beradi.
Sotsial taraqqiyot: Davrlar shaxsga o'zining jamoatda o'z o'rnini topish, jamiyatga xizmat qilish va shu bilan birga o'z insoniyatga qadr-qimmat berish imkonini beradi. Shaxs o'zining so'z va harakatlari orqali jamoat bilan hamkorlik qilish, o'z o'rtasida muhabbat va hurmatni o'rnatish, o'zining qo'llab-quvvatlashgan jamoatga yordam berish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu davrlar shaxsning o'ziga oid bo'lgan ijtimoiy vazifalarini bajarishga erishish imkonini beradi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning ma'nosi va ahamiyati shaxsga o'zini o'zgartirish, o'z maqsadlariga erishish, ustunliklardan foydalanish, o'z-o'zini boshqarish, o'zini baholash, birlikda ishlash, iqtisodiy rivojlanish va sotsial taraqqiyotning birlashmasi bilan bog'liqdir.