Bola tarbiyasida maktabgacha ta’lim, oila va jamiyatning o‘rni

---

Bola tarbiyasida maktabgacha ta’lim, oila va jamiyatning 
o‘rni 
 
Adiba Jumanazarovna Raximova 
Toshkent viloyati, Chirchiq shahar, 5-DMTT
Annotatsiya: Ushbu maqola orqali, bola tarbiyasiga maktabgacha ta’lim, oila va 
jamiyatning o‘rni qay darajada ekanligi haqida ma’lumot olasiz. 
Kalit so‘zlar: bola tarbiyasi, oila tarbiyasi, jamiyat ta’siri, kichik davlat, tarbiya 
bo‘limlari. 
The role of preschool education, family and society in child 
education 
Adiba Jumanazarovna Raximova 
SPEO №5, Chirchik city, Tashkent region 
Abstract: Through this article, you will learn about the role of pre-school 
education, family and society in child education. 
Keywords: child education, family education, community impact, small state, 
educational departments. 
 
Tarbiya - ijtimoiy hodisa. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan beri 
mavjud. Inson yer yuzidagi eng mukammal zot bo‘lishi uchun, avvalo ,tarbiyalanishi 
zarur. Abu Lays Samarqandiy «Bo‘stonul-orifin» asarida tarbiya va tarbiyalashning 
ma’nosini ta’riflab: «Ey o‘g‘il, farzandlaringni tarbiyalashdan oldin o‘zingni 
tarbiyala, tarbiya ko‘rgan oilada baodob, yaxshi fazilatli, bilimli odam voyaga 
yetadi», - degan edi. Ibn Sino ijodiyotida ham bu g‘oya alohida o‘rin tutadi. «Kimga 
qanday pandu nasihat qilsang, unga avvalo o‘zing amal qil», - deydi alloma. Sharq 
mutafakkirlari, pedagog olimlari barkamol insonni yetishtirish uchun tarbiya naqadar 
zarurligini, uning mohiyati va mazmunini asoslab berganlar. 
Tarbiya jarayoni tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi 
hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir.
Tarbiyaning maqsadi - har tоmonlаmа shaxsni shakllantirish. 
Tarbiya mazmuni deganda, qo‘yilgan maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda 
tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs sifati va 
xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. 
Tarbiyaning umumiy vazifalariga quyidagilar kiradi: 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
562

---

• tarbiyalanuvchilarning maqsadga yo‘naltirilgan rivojlanishi hamda ularning 
qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish; 
• jamiyat rivoji uchun zarur bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha 
hajmdagi "inson kapitali”ni tayyorlash; 
• madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini 
ta’minlash; 
• ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan 
holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish. 
Tarbiya qonuniyatlari - bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning 
xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan 
barqaror aloqalardir. 
Maktabgacha Ta’lim Muasasasining maqsadi: bolalarni o‘qitish, tarbiyalash, 
qarab turish va parvarish qilish jarayonida paydo bo‘ladigan tomonlarning huquqlari, 
majburiyatlari va javobgarligini sezilari amalga oshiruvchi ta’lim - tarbiya jarayonini 
olib borishdir. Maktabgacha Ta’lim Muassasasi maktabgacha ta’lim ustaviga 
muvofiq bo‘lgan zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi. Bolalar hayotini muhofaza 
qilish va sog‘lig’ini mustahkamlashga doimo g‘amxo‘rlik qiladi. 
Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur 
ta’limi bo‘ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan 
ijodiy xayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun 
ko‘rgazmali-harakatli, ko‘rgazmali-obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, 
mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda tafakkur 
faoliyatini tarkib toptirishi, bu hodisalarni, voqealarni chuqur anglab olish, ularning 
muhim bo‘lgan va muhim bo’lmagan tomonlarini ajratishga o‘rgatishi lozim. 
Bola shakllanishi va rivojlanishida qiziquvchanlik o‘ziga xos xususiyatdir. U 
bolaning tevarakatrofdagi voqea-hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan 
qarashida, hamma narsani ushlab, his qilib, diqqat bilan kuzatishida namoyon bo‘ladi. 
Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo‘lgan savollarga o‘z vaqtida 
javob berishga harakat qiladi, ularni mustaqil javob qidirishga yo‘llab, maktabgacha 
tarbiya yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bolalarni 
o‘z navbatida tarbiyalab boradi. 
Maktabgacha Ta’lim Muassasasi o‘z navbatida ota-onalar bilan hamkorlikni 
yo‘lga qo‘yishganlar. Bu esa bola tarbiyasida oila bilan hamkorlikning eng samarali 
usullaridan biridir. Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarning mazmuni rang- barang 
bo‘lib, unda ayrim masalalar birgalikda muhokama qilinishi taqozo etiladi. Masalan: 
• bolalarni tarbiyalashda oilaning roli, ota-onalarning vazifasi to‘g‘risidagi 
qonunlar, bolalarni maktabga tayyorlash haqida; 
• maktabgacha tarbiya muassasalasining yillik ish rejasi to‘g‘risida; 
• ota-onalar jamoatchiligining ishi haqidagi masalalar shular jumlasidandir. 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
563

---

Bu masalalarni jamoa bo‘lib muhokama qilish uchun ota-onalarning guruhi va 
umumiy majlislari, maslahatlar, konferensiyalar, ota-onalar kechalari kabi ish 
shakllari jamoa ish shakllariga kiradi. Tarbiyachilar bola tarbiyasini shakllantirishda 
oila tarbiyasiga chambarchas bog‘laydilar. 
Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga 
ajratadi: 
1. “Tarbiyaning zamoni”. 
2. “Badan tarbiyasi”. 
3. “Fikr tarbiyasi”. 
4. “Axloq tarbiyasi” haqida hamda uning ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritadi. 
Shunday ekan bola tarbiyasi bir vaqtning o‘zida “Maktabgacha ta’lim”, “Oila” 
va “Jamiyat” nuqtai- nazarida shakllanib boradi. Biz oilani “davlat ichra kichik 
davlat”- deb ataymiz. Unda yangi inson, ya’ni davlatning yangi bir vakili dunyoga 
keladi. Kichik davlat - oila esa bu inson uchun dastlabki hayot dorilfununi bo‘ladi. 
Shu sababli ota - onalar farzandning birinchi o‘qituvchisi va tarbiyachisidir. 
Farzandni barkamol va ma’naviy yetuk qilib o‘stirish uchun, eng avvalo ota - onaning 
o‘zi yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishi kerak. Farzand tarbiyasini ota - onalar 
o‘z shaxsiy ishi deb bilmasliklari kerak. Aslida bola tarbiyasi ota - onaning jamiyat 
oldidagi fuqarolik burchi va davlat oldidagi mas’uliyati hamda qarindosh - urug‘lar 
oldidagi javobgarligi. Shuning uchun ham ota - ona obro‘si farzand tarbiyasida 
ma’naviy ozuqa bo‘ladi. Bu ma’naviy ozuqa bola tarbiyasida “ufq” ni ko‘zlab ish 
tutishda mustahkam poydevor hisoblanadi. Bunday tarbiyalash jarayonida mehnat va 
ijtimoiy faoliyatni oilaviy vazifalar bilan qo‘shib olib boradigan farzandlari hayotiga 
qiziqadigan va ularga oqilona, odilona rahbarlik qiladigan ota - onalar ijobiy o‘rnak 
bo‘ladigan kishilardir, ya’ni obro‘li ota - onalardir. Bunday odamlar o‘z farzandlari 
tarbiyasiga oilada ham, maktabgacha ta’limda ham e’tibor beradigan aqlli odamlar, 
namunali oilalar a’zolari bo‘ladi. 
Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi. 
Ulardan birinchisi odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, 
ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta’lim-
tarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beradigan irsiy 
omillarning ta’siridir. Shunday qilib, insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy 
sifatlarining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi 
ahamiyatga egadir. Bu o‘z navbatida bola shaxsini tarbiyalashda oila va jamiyatning 
ham roli nihoyatda katta ekanligini ko‘rsatib beradi. 
Xulosa qilib aytganda, bola tarbiyasida maktabgacha ta’lim, Oila va Jamiyatning 
ham birdek xissasi bordir. Chunki bola oilada ilk bor ta’lim- tarbiya olsa, uni 
maktabgacha ta’limda yanada shakllantiradi, mustahkamlaydi va qisqa tushuntirish, 
nasihat yoki o‘yinlar orqali tarbiya elementlarini egallaydi. Egallagan tarbiyani esa 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
564

---

albatta jamiyat va o‘zaro munosabatlarda qo‘llaydi. Bu esa bola tarbiyasining asosi 
hisoblanadi.