N
i
xi
1
12
12
)
(
2
1
N
i
x
xi
2
6
12
1
1
N
i
xi
N
x
4
.
2
5
12
)
(
)
1
(
1
2
1
2
N
i
i
x
x
N
Dispersiya quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
2
1
2
)
(
)
1
(
1
N
i
x
xi
N
Bunda
x
variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati
i
x
- har 1 alohida variantning ifodasi
N – variatsion qatordagi variantlar miqdori
O’rtacha kvadrat og’ish dispersiyadan kvadrat ildiz chiqarish orqali
aniqlanadigan va
(sigma) bilan belgilanadi, u quyidagicha hisoblanaldi:
2
Ilmiy taxminni statistik tekshirish.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda matematik statistikani qo’llashning muhim
tomonlaridan biri olingan natijalar statistik miqdorini aniqlash.
Masalan, tadqiqotchi o’zining tadqiqotida guruhiy faoliyat samardorligini
guruh rivojlanish darajasiga bog’liqligini o’rganmoqchi deylik. 2 ta guruh –
yuqori rivojlanish darajasi va past rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruhlarda
olingan 2 turdagi o’lchovlar arifmetik qiymatni topishi mumkin.
3-jadval
Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan
guruh
Yuqori rivojlanish darajasiga ega
bo’lgan guruh
Faoliyat
samaradorligi
ball hisobida
(
)
1
i
x
x
(
)
1
i
x
x
2
Faoliyat
samaradorligi
ball hisobida
(
)
1
x
x
i
(
)
1
x
x
i
2
5
6
7
10
6
8
7
-2
1
0
-3
1
-1
0
4
1
0
9
1
1
0
6
3
4
5
5
3
2
-2
1
0
-1
-1
1
2
4
1
0
1
1
1
4
7
1
x
16
)
(
2
1
1
N
i
i
x
x
4
2
x
12
)
(
2
1
2
N
i
i
x
x
67
.
2
2
1
63
.
1
1
2
2
2
41
.
1
2
)
1
(
1
2
1
N
;
67
.
2
6
16
)
(
2
1
1
i
N
i
x
x
;
63
.
1
67
.
2
2
2
1
;
2
6
12
2
2
;
.
41
.
1
2
2
2
1
x
va
2
x
lar o’rtasida farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish darajasi bilan guruhiy
faoliyat o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqlash uchun tadqiqotchi
1
x
-
2
x
o’rtasidagi farqning statistik ishonchliligini topishi lozim. Buning uchun
Stьyudentning t kriteriysidan foydalaniladi.
2
2
2
1
2
1
m
m
x
x
t
Bu yerda
1
x
va
2
x
- o’rtacha arifmetik qiymati;
1
m
va
2
m
- o’rtacha xato qiymati bo’lib, u quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
N
m
Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng :
62
.
0
7
63
.
1
1
1
N
m
;
2-qator uchun
69
.
3
53
.
0
62
.
0
4
7
2
2
2
2
2
1
2
1
m
m
x
x
t
SHundan keyin, tadqiqotchi maxsus jadval orqali ishonchlilik darajasinii
aniqlaydi. Psixologiya bo’yicha qilinadigan ishlarda asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli
(r=0.01) va mingdan bir foizli (r=0.001) ishonchlilik darajasi qo’llaniladi. Agar t –
kriteriya miqdori masalan, 5 foizli ishonchlik darajasiga teng yoki undan kichik
bo’lsa, o’rtacha qiymatlar o’rtachasi topilgan farq tasodifiy, ya’ni 100 tadan 5
holatga to’g’ri keladi (p
)
05
.
0
. Agar p
05
.
0
(ya’ni tasodifiylik farq 5 foizdan
katta) bo’lsa, farq unchalik katta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa,
t-ko’rsatkichning miqdori shunchalik ahamiyatli bo’ladi.
Spirmen korrelyatsiya koeffitsenti:
)
1
(
6
1
2
2
n
n
d
÷
s
r
s
-korrelyatsiya koeffitsenti;
d-taqqoslanayotgan ob’ekt o’rni (rang) o’rtasidagi farq;
n-taqqoslanayotgan juftlik miqdori
Korrelyatsiya koeffitsenti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq chegaralaridan chetga
chiqmaydi.
Agar korrelyatsiya koeffitsenti +1ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtacha
mustahkam to’g’ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti
-1 ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtasida teskari aloqa borligidan dalolat
beradi. Agar korrelyatsiya koeffitsent 0 bo’lsa, aloqa mavjud emas.
Olingan miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudentning
t- kriteriysidan foydaliniladi:
2
1
2
÷
Ò
÷
t
t - stьyudentning korrelyatsiya koeffitsenti ko’rsatkichi
r - korrelyatsiya koeffitsenti miqdori
N – tanlovlar hajmi
Korrelyatsiya (rang bo’yicha) koeffitsentini hisoblanish.
Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o’quvchini 8 sifat bo’yicha baholaydilar:
1.Qattiqqo’llik.
2.Qat’iylik.
3.Jahldorlik.
4.Ma’suliyatsiz.
5.Ochiq ko’ngil.
6. To’g’ri so’zlik.
7. Aqllilik.
8. G’ayratlilik.
Bunda shu 8 xil sifat o’rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o’rinda o’quvchida eng
ko’p namoyon bo’ladigan sifat, 8-o’rinda eng kam namoyon bo’ladigan sifat
joylashtiriladi. Natijalar 5-jadvalda keltirilgan.
Spirmen formulasidan foydalaniladi:
)
1
(
6
1
2
2
n
n
d
÷
s
5-jadval
Qatorga
joylashtirish
uchun ekspertlarga taklif
qilingan sifatlar ro’yxati
Joylashtirilgan sifatlar qatori
O’rinlar
(ranglar)
o’rtasidagi
farq
1-ekspert
2-ekspert
d
d
2
G’ayratlilik
Qattiqqo’llik
Qat’iylik
Jahldorlik
Ma’suliyatlini
his
qilmaslik
Ochiq ko’ngillilik
To’g’riso’zlik
Aqllilik
1
5
6
8
7
3
4
2
2
7
3
6
8
4
5
1
-1
-2
3
2
-1
1
-1
1
1
4
9
4
1
1
1
1
74
.
0
504
22
6
1
)
1
8
(
8
22
6
1
2
s
÷
Stьyudent t-ko’rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz.
71
.
2
67
.
0
81
.
1
74
.
0
1
2
8
74
.
0
1
2
2
2
÷
N
÷
t
Qo’lga kiritilgan miqdor, ya’ni ch
s
- 0.74
2 ekspert baholari o’rtacha yuqori darajadagi to’g’ri aloqa mavjudligidan dalolat
beradi. Bu esa bizga baholanayotgan o’quvchilarga berilgan (baholar)
xarakteristikalarning ob’ektivligidan hamda ekspertlar baho ko’rsatkichlarining
umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi.
SHunday qilib, yuqorida keltirilgan matematik-statistik metodlar (yordamida
psixologik tadqiqot natijalari qayta ishlanadi.
Barcha boshqa psixologiyaning tarmoqlari singari yosh psixologiyasi va
pedagogik psixologiya ham o’z tadqiqot metodlariga ega.
Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab
hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday
usullar bilan tekshiriladi, degan savol tug‘iladi. Psixologiyada chinakam ilmiy
bilimga ega bo‘lmoq uchun psixikani tekshirish metodlarini bilish va shu
metodlardan foydalana bilish kerak.Har bir pedagog kishilar psixikasini tekshirish
uchun loaqal eng oddiy
usullarni bilishi lozim.Har bir fan kabi psixologiya ham psixik (ruhiy) hayot
hodisalarini chinakamiga ilmiy asosda bilib olish uchun quyidagi talablarga amal
qilingan lozim: Tekshiriladigan har bir psixik hodisaga boshqa hodisalar bilan
bog‘langan deb qaralishi zarur. Masalan, psixik hodisani uning nervfiziologik
asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan
ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo.
Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, taraqqiy etish va o‘zgarish
jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar va o‘smirlar
psixikasining taraqqiyot qonunlarini
bilmasdan turib, voyaga yetgan odam psixikasini yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi.
Psixik hayot hodisalarini ularni taraqqiyot jarayonida o‘rganganda miqdor
o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishini va bir sifat holatining ikkinchi sifat
holatiga o‘tishini ko‘zdan kechirmoq kerak. Masalan, odam psixikasining taraqqiy
etishini o‘rgana turib, bilim olish va to‘plash jarayonida odamning bilish
qobiliyatlari: xotirasi, tafakkuri va nutqi, mushohadakorligi sifat jihatidan
o‘zgarishni ko‘rsatib bersa bo‘ladi. Odam ongi uning tarixiy taraqqiyotida
shakllanadi. Hozirgi mustaqillik sharoitida milliy ongning shakllanishiga taalluqli
umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlash, yangicha tafakkur qilingan va dunyoqarashni
shakllantirish milliy mafkura va milliy g‘oyaning shakllanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni bilishi kuzatishdan, tajribadan
boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z mavzuini o‘rganishni tajribadan,
psixik hayot faktlarini aniqlash, tasvir etish va tahlil qilingandan boshlashi lozim.
So‘ngra, aniqlangan va tahlil qilingan faktlar asosida,psixik hayot qonuniyatlarini
ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim.
Har bir fandagi kabi psixologiyada ham tajriba, kuzatish va eksperiment shaklida
qo‘llaniladi.
Dostları ilə paylaş: |