Bolalar psixologiyasi fanining metodlari

Eksperiment metodi. Eksperiment metodi  tabiiy va laboratoriya eksperimenti 

turlariga  bo’linadi.  Bu  metod  psixik  holatni  ta’riflashgagina  emas,  balki  ularni 

tushuntirib berishga ham imkon beradi.  

Kuzatishdan farqli o’laroq, psixologik eksperiment tadqiqotchining sinalayotgan 

faoliyatga  faol  aralashuvi  mumkinligini  nazarda  tutadi.  Jumladan,  psixologik  fakt 

aniq  namoyon  bo’lishiga,  uning  tadqiqotchi  xohlagan  yo’nalish  bo’yicha 

o’zgartirilishiga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir necha martalab takrorlanishiga 

imkon beradigan shart-sharoitni yaratadi.  

Laboratoriya  eksperimentining  xarakterli  belgisi  faqat  uning  laboratoriya 

sharoitlarida  maxsus  psixologik  asbob-uskunalar  yordamida  o’tkazishlarida  va 

sinaluvchining xatti-harakatalari  yo’l-yo’riqqa binoan sodir bo’lishi bilangina emas, 

balki  sinalayotganligini  biladigan  sinaluvchi  (garchi,  odatda,  sinalayotgan  kishi 

eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, qonkret nimani va nima maqsadda 

tadqiq qilinayotganligini bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. 

Laboratoriya  eksperimenti  yordamida  diqqatning  xossalarini,  idrok,  xotira  va 

boshqalarning  o’ziga  xos  xususiyatlarini  tadqiq  qilish  mumkin.  Hozirgi  paytda 

laboratoriya  eksperimentini  ko’pincha  shunday  tarzda  o’tkazishadiki,  unda  odam 

odatdagi  sharoitlarda  bajarishi  mumkin  bo’lgan  faoliyatning  ba’zi  psixologik 

jihatlari  modellashtirilib  qo’yiladi.  Jumladan,  eksperimentda  anchagina  hissiy 

zo’riqish vaziyati modellashtirilib, uning jarayonida sinaluvchi, masalan, kasbi-kori 

uchuvchi  bo’lgan  kishi  anglanilgan  yechimlar  qabul  qilishi  mumkin.  Yuksak 

---

darajadagi  uyg’unlikni  taqazo  etadigan  murakkab  harakatlar  qilishi,  asboblardagi 

ko’rsatkichlarga  munosabat  bildirishi  va  hokazolar  belgilab  qo’yilgan  bo’lishi 

mumkin. 

Tabiiy  eksperiment  (birinchi  marta  1910  –  yilda  A.F.  Lazurskiy  taklif  etgan) 

mo’ljallanganiga ko’ra, eksperiment o’tkazilayotganini  biladigan sinaluvchida hosil 

bo’ladigan zo’riqishga yo’l qo’ymasligi va tadqiqotni odatdagi, tabiiy sharoitlarga 

(dars, suhbat, o’yin, uy vazifalarini bajarish va boshqalar) ko’chirishi lozim. 

Masalan,  materialni  yodlashning  samaradorligi  uni  uzoq  vaqt  xotirada  saqlab 

qolish  to’g’risidagi  ko’rsatmaga  bog’liqligini  tadqiq  qilish  tabiiy  eksperimentga 

misol  bo’la  oladi.  O’quvchilardan  bir  guruhi  o’rganilishi  lozim  bo’lgan  material 

bilan tanishtiriladi va  ushbu material yuzasidan ertasiga so’ralishini aytadi. Boshqa 

bir guruhda esa o’quv materiali xuddi shunday tarzda o’tilib bo’lgach, o’quvchilarga 

o’tilgan dars bir haftadan so’ng so’ralishi aytiladi. Haqiqatda esa har ikkala guruhda 

ham  o’quvchilardan  ikki  haftadan  keyin  so’ralgan.  Ana  shu  tabiiy  eksperiment 

jarayonida  materialni  uzoq  vaqt  xotirada  saqlab  qolishga  mo’ljallangan  yo’l- 

yo’riqning afzalliklari aniqlanadi.   

Psixologik-pedagogik  tadqiqot  vazifalarini  bajaradigan  tabiiy  eksperiment 

psixologik-pedagogik  eksperiment  deb  ataladi.  Har  xil  yosh  bosqichlarida 

o’quvchilarning 

bilish 

imkoniyatlarini 

o’rganishda, 

o’quvchi 

shaxsini 

shakllantirishning  qonkret  yo’llarini  aniqlashda  uning  roli  benihoya  kattadir. 

Psixologik-pedagogik  eksperiment  uch      qismdan    iborat.  Aniqlovchi, 

shakllantiruvchi, 

nazorat 

eksperimentlari. 

Aniqlovchi 

 

eksperimentda  

sinaluvchilardagi biror psixik jarayonning  rivojlanish   darajasi aniqlanadi. Masalan, 

boladagi  xotiraning  rivojlanish  darajasi    “Meyli”  testi    yordamida  aniqlanishi 

mumkin. SHakllantiruvchi  eksperimentda aniqlangan  psixik  jarayon  me’yordan 

orqada  bo’lsa,  uni  rivojlantirish    bo’yicha    maxsus  mashg’ulotlar  o’tkaziladi. 

Misolga      qaytsak,  xotirani  rivojlantirish  bo’yicha    mashg’ulotlar  o’tkaziladi. 

Nazorat  tajribalarida  shakllantiruvchi ta’sirning  samaradorligini aniqlash  uchun 

diagnostik  metod yana bir  marta  takroran  o’tkaziladi.”Meyli” testi  yana bir  bora  

o’tkazilib, maxsus matematik- statistik  metodlar  yordamida 

shakllantiruvchi  ta’sirning samaradorligi aniqlanadi. 

      Anketa. Savollar yordamida psixologik axborot to’plashning metodik usulidir. 

Bunda savollar  mantiqan bir-biri bilan bog’langan bo’lib, tadqiqotning  maqsadiga 

mos keladi. Anketa yordamida o’qituvchi   o’quvchilar shaxsiy sifatlarini aniqlash 

uchun material to’playdi. 

Taklif  etiladigan  savollarga  qarab,  anketalar  mazmun,  funktsiyasi,  shakli 

bo’yicha turli xil bo’lishi mumkin.  

Mazmun bo’yicha anketa: 

1.Faktlar    (“Sening  bo’sh  vaqtingdagi  mashg’uloting”,  “Uy  joy  sharoitingni 

ta’rifla”) ; 

2.Atrofdagi    kishilar,  hodisalar  xarakteristikasini  (“O’quv-  ishlab  chiqarish 

korxonasida ish formasi boshqacha bo’lishi kerak deb hisoblaysanmi?”, “Ko’pchilik 

bolalar  o’z  imkoniyatlarini  to’liq  ishga  solmay  o’qishlarining  sababi  nimada  deb 

o’ylaysan?”). 

3.O’quvchining niyatlarini ifodalashi mumkin   

---

(“Oliy o’quv yurtiga kirasanmi?”, “Yozgi oromgohga borasanmi?”). 

Savollar bajaradigan funktsiyasiga ko’ra anketa o’z ichiga quyidagilarni oladi: 

a)Filьtrlovchi-savollar.  M.:  agar  o’qituvchini  oliygohga  kirishni  xohlovchilar 

qiziqtirsa,  anketada  quyidagicha  savollar  taklif  etiladi:  “Sening  yoqtiradigan 

predmeting?”.  Bunga  faqat  oliygoxga  kirmoqchi  bo’lgan  o’quvchilargina  javob 

beradilar. 

b)Tekshiruvchi  yoki  nazorat  qiluvchi  savollar.  Ularning  asosiy  funktsiyasi  – 

ma’lumotning to’g’riligini tekshirish. 

SHakli bo’yicha anketalar: 

a) Ochiq – bunda to’g’ri savollar o’z xohishiga qarab, erkin javob berish mumkin. 

b)  Yopiq  –  bunda  savollarga  tayyor  javob  berilgan  bo’lib,  o’quvchi  ulardan  birini 

tanlashi lozim. 

Anketa savollariga quyidagi talablar qo’yiladi: 

1.Savollar aniq, tushunarli, sodda va qonkret bo’lishi lozim. 

2.Anketaning  boshida  oson  savollar,  keyin  qiyin,  undan  keyin  eng  murakkablari, 

nihoyasida yana oson savollar berilishi lozim.  

3. Bitta xususiyatni aniqlashga bir necha savollar, nazorat qiluvchi savollar berilishi 

lozim. 

Anketa metodining ijobiy tomoni:     

 1) ommaviy o’rganish imkoniyati; 

       2) informatsiya to’plash tezligi; 

3)ma’lumotlarni  analiz  qilishda  matematik  metodlardan  keng              foydalanish 

imkoniyati; 

      4) og’zaki formada javob olish qiyin bo’lgan savollarga javob 

olish imkoni; 

5) bir necha tadqiqotlar natijasini taqqoslash imkoni; 

6)natijalarni qayd etishning qulay usuli. 

SHuni ham nazarda tutish lozimki, anketa metodi shaxs xususiyatlarining barcha 

sohalarini to’la o’rganish imkonini bermaydi, o’quvchilar turlicha javob berganlari 

tufayli  ularni  klasifikatsiya  qilishda  qiyinchiliklar  uchraydi,  javoblarning 

ob’ektivligi  yuqori  emas,  chunki  o’quvchilar  bunga  vijdonan  yondoshmasliklari 

mumkin. 

      Quyida 

kichik 

maktab 

yoshidagi 

o’quvchilarning 

kommunikativ 

(muloqatchanlik)  xususiyatlarini  aniqlash  uchun  mo’ljallangan  anketa  tavsiya 

qilinadi.