Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvni tartibga solish

Asosiy qism 
Ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy, tarkibiy, investitsiyaviy, ilmiy-texnikaviy kabi 
sohalarda muayyan davlat siyosatini olib borish orqali bozorni tartibga solishning 
maqsadga muvofiqligi 20 asr 
oxiridagi global inqirozdan so’ng umume’tirof etildi. 
Bozorning o’zini-o’zi boshqarish xo’jalik faoliyatining alohida subʼyektlari 
manfaatlarini ko’zlab amalga oshiriladi. U mulkdorning, tadbirkorning, mehnat 
jamoasi a’zolarining o’zini-o’zi boshqarishini va menejerning professional 
boshqaruvini ta’minlaydi. 
Dastlabki boshqaruv munosabatlari mulkdorning o’zini-o’zi boshqarishi, uning 
mulkka egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish huquqlarini amalga 
oshirishdir. Boshqacha qilib aytganda, o’zini-o’zi boshqarish mulkdorning 
funktsiyasi bo’lib, uni to’liq yoki qisman amalga oshirish mumkin. Bozor egasining 
o’zini-o’zi boshqarishni to’liq amalga oshirishi uning tadbirkor, menejer va mehnat 
ja
moasi a’zolarining boshqaruv funktsiyalarini o’z zimmasiga olishini anglatadi. 
Bozorning o’zini-o’zi boshqarishning ushbu varianti kichik va xususiy tadbirkorlik 
uchun odatiy holdir, ammo mulkdor, tadbirkor va boshqaruvchining boshqaruv 
funktsiyalarini bir-biridan farqlash mumkin. 
Bozor iqtisodiyotining turli subʼyektlari o’rtasida boshqaruv funktsiyalarining 
taqsimlanishi ko’plab omillarga bog’liq. Avvalo, har bir sohaga xos bo’lgan ichki 
funktsiyalarni ajratib ko’rsatish kerak. Egasi uchun - bu egalik, foydalanish, tasarruf 
etish. Mulkdor bu funksiyalarni amalga oshirishda vakolatlarning bir qismini mulkni 
ishonchli vakil uchun foydalanishga berish, uni ijaraga berish, korporativlashtirish, 
foydalanishni nazorat qilish, foydani taqsimlashda ishtirok etish orqali bozor 
iqtisodiyotining boshqa subʼyektlariga, birinchi navbatda tadbirkorga berishi 
mumkin. Mulkni boshqarish vakolatlarini topshirishning bu varianti bozor 
iqtisodiyoti sharoitida keng qo’llaniladi. 
Davlat tomonidan tartibga solish bevosita va bilvosita usullar bilan amalga 
oshirilib, bu usullar huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy turlarga bo’linadi. 
To’g’ridan-to’g’ri tartibga solish usullariga davlat tomonidan bozor 
munosabatlari subʼyektlari faoliyatiga 
bevosita
ta’sir ko’rsatadigan normativ 
hujjatlar, qoidalar, chora-tadbirlar ishlab chiqish kiradi. Jumladan, ularga: 
−
monopoliyaga qarshi qonunchilik; 
−
narxlarni davlat nazorati; 
−
mahsulotlarni 
sertifikatlash 
(davlat 
tomonidan 
tovarlar, 
ishlar, 
xizmatlarning standart talablariga muvofiqligini tasdiqlash); 
−
ish tarifikatsiyasi (mehnatni ixtisosligi va murakkabligiga ko’ra ajratilishi); 
−
davlat buyurtmalari; 

---

−
kichik biznesni, muhim tarmoqlarni, iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan 
hududlarni qo’llab-quvvatlash; 
−
ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini moliyalashtirish; 
−
milliylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish (xususiylashtirish) 
kabilarni sanab o’tishimiz mumkin. 
Bilvosita tartibga solish
usullari bozor munosabatlari subʼyektlarining 
faoliyatini rag’batlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish uchun turli imtiyozlar 
yaratishni nazarda tutib, ular soliq tizimidagi, narx siyosatidagi, amortizatsiyadagi, 
moliya va kredit siyosatidagi imt
iyozlarni o’z ichiga oladi. 
Huquqiy tartibga solish
bozor iqtisodiyoti va mehnat qonunchiligini (qonun-
qoidalar, me’yoriy hujjatlar va ko’rsatmalar), shuningdek, ekologik talablar va 
taqiqlar tizimini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. 
Iqtisodiyotni tartibga solish iqtisodiy siyosat, konsepsiyalar, asosiy 
yo’nalishlar, maqsadli kompleks rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish, pul-kredit 
tizimini barqarorlashtirish, soliq tizimini takomillashtirish, narxlarni nazorat qilish, 
kreditlar bo’yicha foiz stavkalarini differensiallashtirish, byudjetni rejalashtirish, 
milliy iqtisodiyotning muhim yo’nalishlarini moliyalashtirish, davlat iqtisodiyotini 
rivojlantirish, davlat va jamiyatning iqtisodiy faoliyatini takomillashtirish, davlat 
buyurtmalarini bajarish shaklida amalga oshiriladi. 
Ijtimoiy tartibga solish
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
−
mehnat munosabatlari va bandlikning ijtimoiy kafolatlari, aholining 
ijtimoiy himoyalanmagan qatlamlari va mehnatga layoqatsiz kishilarni himoya 
qilish; 
−
aholining ijtimoiy-demografik guruhlari tomonidan eng muhim tovarlar va 
xizmatlarga bo’lgan iste’molining minimal va oqilona miqdori, pul daromadlari va 
inson hayot faoliyatiining boshqa shartlarini o’z ichiga olgan ijtimoiy standartlarni 
ishlab chiqish. 
Shunday qilib, davlatning roli quyidagi muvofiqlashtirish shakllaridan 
foydalangan holda bozor faoliyatining umumiy qoidalarini o’rnatish va himoya 
qilishdan iborat: 
−
qonunchilik (shu jumladan monopoliyaga qarshi); 
−
davlat buyurtmalari; 
−
eksport va importni litsenziyalash; 
−
kreditlash stavkalarini aniqlash; 
−
rag’batlantirishning turli shakllari; 
−
tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni nazorat qilish; 
−
iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va boshqalar. 
Nazariy tahlillar shuni ko’rsatadiki, davlat zimmasiga bozordan tashqari 
quyidagi vazifalar ham yuklangan, ularga: 
−
ekologik xavfsizlikka rioya qilish; 

---

−
insonning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini himoya qilish (shu jumladan 
iste’molchilar); 
−
daromadlarni qayta taqsimlash; 
−
ilmiy-
texnikaviy taraqqiyotni qo’llab-quvvatlash; 
−
tarkibiy va mintaqaviy nomutanosibliklarni bartaraf etish;
−
samarali xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish kabi vazifalarni 
kiritishimiz mumkin. 
Bu vazifalarni amalga oshirishda davlat tovar-pul munosabatlari amalga 
oshiriladigan tashkilotlar darajasida o’z-o’zini tartibga solish mexanizmining 
ishlashiga aralashmasdan yoki cheklamasdan, umuman milliy iqtisodiyot 
darajasida talab va taklifni tartibga soladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat organlarining boshqaruvdagi 
ishtiroki boshida muhim bo’lgan bo’lsa, oxirida minimal tartibga solinadi. Bozor 
omillari kuchayib borishi bilan davlat ta’siri shakllari tobora ko’proq "yumshoq" 
tartibga solish vositalariga (soliq, kredit, amortizatsiya, tarif siyosati va boshqalar) 
aylanmoqda. 
Bozor sharoitida boshqaruvni tartibga solishda quyidagi muammolar 
boshqaruv jarayonini sekinlatishi mumkin: 
−
mintaqalarning rivojlanish darajasini turli tumanligi; 
−
aholining psixologik tayyorgarlik darajasini pa
stligi, ya’ni psixologik 
tayyor emasligi;
−
markazlashgan rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishning 
analog variantining yo’qligi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davridagi boshqaruv evolyutsiyasi milliy 
iqtisodiyotda o’zini-o’zi boshqarish va rivojlantirishga qodir bo’lgan tuzilmalar 
faoliyatiga asoslangan tizimni yaratishga qaratilgan. Bunday sharoitda biznes 
markazlari tobora ko’proq iqtisodiy mustaqillik o’sib borayotgan hududlar 
darajasiga o’tmoqda. Bir tomondan, o’zi ham shundoq rivojlangan mintaqalarda 
hal qilinadigan vazifalar soni va murakkabligining ko’payishiga olib keladi, boshqa 
tomondan esa, bu butun milliy iqtisodiyotni boshqarish tizimini sezilarli darajada 
soddalashtiradi. 
Xususiy tadbirkorlik sohasining kengayishi hisobiga iqtisodiyotning davlat 
sektori asta-
sekin qisqarib bormoqda. Biroq o’tish davri yakunida ham davlat 
sektori yalpi ichki mahsulotning salmoqli qismini tashkil qiladi, yirik va o’rta 
korxonalarning iqtisodiyot uchun ahamiyati pasayishi dargumon. Ammo bunday 
korxonalarn
i boshqarish bozor va ma’muriy usullarning uyg’unligiga asoslanishi 
kerak. U yoki bu usullar guruhining ustunligi mamlakat iqtisodiy tizimidagi 
korxonalarning holatiga bog’liq bo’ladi.