Bozor iqtisodiyoti,uning vujudga kelishi va rivojlanishining shart-sharoitlari

Xo'jalikyurituvchisubyektlarningracpbatlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik yuritishning iqtisodiy samaradorligini ta'minlovchi, tadbirkorlikni harakatga keltimvchi kuch bu — korxonalar, firmalarva barcha ishbilarmonlar 0‘rtasidagi raqobatdir. Uni xo'jalik vurituvchi subyektlarning faoliyat ko'rsatish va yashash ucluin kurash usuli deb ham aytish mumkin. Chunki o‘z raqibidan ortda qolmaslikka, undan ko‘ra yuqoriroq obro‘-e’tiboiga va mavqega ega bo'lishga intilish pirovard natijada ko'proq foyda olislmi, yuksakroq sur'atlar bilan rivojlanishni ta'minlovchi omildir. Tadbirkorlik raqobatidayengilish, albatta, iqtisodiy jihatdan sinishni bildiradi. Shuning uchun ham, tabiiyki, hech kim raqobat kurashida yengilishni, mag'Iubiyatga uchrashni istamaydi. Deniak, raqobat kurashida barcha tadbirkorlar, firma va korxonalar qatnashadi. Bozor munosabatlari amal qiluvchi har qanday davlatda raqibi bo'lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi yo‘q.

Raqobat kurashi iqtisodiy faoliyatning barcha sohalari: ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste'molda mavjud bo‘lib, har qanday kurashda bo'lgani kabi bu yerda ham kuchlilar yengib chiqadi va kuchsizlar yengilaveradi. Kurash maydoniga yangi-yangi xo'jalik subyektlari kirib kelaveradi. Raqobatning iqtisodiy faoliyat sama- radorligini oshirishga, jamiyat taraqqiyotini tezlashtirishga boMgan ijobiy ta'siri mana shunda namoyon boMadi. Shunday qilib, raqobatni bozor iqtisodiyotining tabiatiga mos tushuvchi tamoyil, deb aytish mumkin.

Biroq, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobatga qarama-qarshi turuvchi, uning tabiatiga zid boMgan yakka hukmronlik (monopoliya) omili mavjuddir. Monopoliya — iqtisodiy faoliyatning biron-bir turi bilan shug'ullanish huquqi yoki imkoniyatiga ayrim xo'jalik subyektining egalik qilishi. Monopoliyaning mavjudligi bozor munosabatlarining samarali amal qilishiga putur yetkazadi, raqobatning iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta'sirini susaytiradi. Monopoliya o‘z tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlikning kelib chiqishiga sabab bo'ladi, hukmron mavqeyiga tayanib, xarajatlarni kamaytirmagan holda foyda ko'rishi va bozorda o‘z hukmronligini o'tkazishi mumkin.

Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra bozor iqtisodiyoti monopoliya bilan chiqisha olmaydi. Shuning uchun bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi siyosat davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo'nalishi hisoblanadi.

Har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish, xususan, tovar ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish muayyan iqtisodiy resurslar (asbob-uskuna, xomashyo, materiallar, yarimfabrikatlar, ishchi kuchi va hokazo) sotib olishni taqozo etadi. Agar firma yangi tashkil etilayotgan bo'lsa, u yer ham sotib oladi yoki uni ijaraga oladi. Bunga ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. Agar firma o‘zining pul mablag'lari kam bo'lgani uchun bankdan ssuda (qarz) olgan bo'lsa, uning uchun foizlar to'laydi. Bundan tashqari, u o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun elektr energiyasi sotib oladi, transport, aloqa xizmatlari uchun pul toMaydi. Sug‘urta uchun to'lovlar, reklama xara- jatlari, amortizatsiya xarajatlari, turli xil soliqlarva hokazolar uchun ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi.

Ko'rinib turibdiki, xo'jalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda olish o‘z-o‘zidan bo'lmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. Ana shunday sarf-xarajatlarni, ya'ni ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik yurituvchi har qanday subyektning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bo'lgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bo'lib qolmay, taklif hajmiga ham bevosita ta'sir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va uning moliya-xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo'lib xizmat qiladi.

Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa bu—umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlami kamaytirishdan iboratdir.

Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

F = D - X,

bu yerda: D—daromadlar; X—xarajatlar.

Agar firma ma’lum vaqt ichida 10 mln. so'mlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so‘mga sotgan, ya'ni shuncha daromad olgan bo'lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so'mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlami amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlami 1 mln. so'mga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya'ni 12—10) emas, balki 3 mln. (ya’ni 12—9) so‘mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq tarzda ko'ramiz. Firma o‘sha tadbirlar natijasi o‘laroq, 10 mln. so'mlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. so‘mlik emas, balki 13 mln. so'mlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so‘mni tashkil etadi.

Ko‘rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yo‘l bilan hal etilishi mumkiti.

— muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish;

—muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko'proq mahsulot ishlab chiqarish.

Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo'ladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin.

Bevosita xarajatlar muayyan mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar bo'lib, ular shu mahsulot tannarxiga to‘g‘ridan to'g'ri kiritiladi. Xomashyo va asosiy materiallar, yoqil- g‘i, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan sotib olinadigan yarim- fabrikatlar, ishchilaming ish haqi va shunga o'xshash xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi.

—yangi turdagi mahsulot, ilg‘or texnologik jarayonlami tayyorlash va o‘zlashtirish uchun sarflangan xarajatlar;

—yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va boshqalar.

Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dast- gohlarni joriy sozlash, sex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, sex asbob-uskunalarini tiklash va moslash bilan bog'liq bo‘lgan xarajatlar kiradi.

Sex xarajatlari deyilganda, sexni boshqamvchi xodimlarning ish haqi fondi va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya tarmoqlari bilan ta'minlash, ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish va hokazolar bilan bog‘liq xarajatlar tushuniladi.