Bozor muvozanati maksimal va minimal narxlar

2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsad va vazifalari
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish hozirgi davrda obyektiv tavsif kasb etadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolami hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining obyektiv zarurligi eng awalo ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning obyektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarish ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi yanada kuchayadi;
- ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi;
- ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi;
- turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga obyektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida obyektiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltiri!gan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalami hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlami qo‘llab-quwatlash, eksportni himoya qilish kabilami kiritish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tambga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasawurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklaming tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilami kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi.
Bozor xo‘jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega bo‘ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2) raqobatni himoya qilish.
Davlatning boshqa vazifalari iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kelib chiqadi. Bu yerda davlatning uchta vazifasi alohida ahamiyatga ega:
1) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
2) resurslami qayta taqsimlash;
3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shartsharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy. korxonalaming huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslami yetkazib bemvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlami tartibga soluvchi qonuniy
bitimlami ishlab chiqish va boshqalar. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida», «Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida» va «Aksionerlik jamiyatlari to‘g‘risida»gi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo‘shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni ta’minlashga qaratilgan.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilami oladi. Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Bu shunday kuchki, u xaridorlar yoki iste’molchilaming ehtiyojlariga ishlab chiqamvchi va resurs yetkazib beruvchilami bo‘ysundiradi. Raqobat sharoitida ko‘plab xaridorlar tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilaming taklifi bozor narxlarini belgilaydi. Bu shuni bildiradiki, ishlab chiqaruvchilar va resurs yetkazib bemvchilar iste’molchilaming faqat bozor orqali hisobga oiinadigan xohishlariga moslashishi mumkin. Bozor tizimining irodasiga bo‘ysunuvchi, raqobatlashuvchi ishlab chiqaruvchilar foyda olishni va o‘z mavqelarining mustahkamlanishini kutadi, kim bozor qonunlarini buzsa, zarar ko‘radi va oxir-oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida xaridor - bu xo‘jayin, bozor ulaming gumashtasi, korxona esa ularning xizmatkori hisoblanadi. Iqtisodiyotda sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat o‘mini monopoliyalar egallaganda, ulaming bozorga ta’sir ko‘rsatish yoki undagi narxlami o‘z manfaatlarini ko‘zlab o‘zgartirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Monopoliyalar o‘zlarining takliflari umumiy hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini sun’iy cheklash orqali ularga ancha yuqori narx belgilash va shu orqali ancha barqaror foyda olishi mumkin.
Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda monopoliyalar ustidan ikki usulda nazorat o‘matiladi. Birinchi usulda, texnologiya va iqtisodiy sharoitlar raqobatli bozor mavjud bo'lish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar deb nomladigan tarmoqlarda davlat narxlarini tartibga soladi va ko‘rsatiladigan xizmatlarga standartlami o‘matadi. Transport, aloqa, elektr energiyasi ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma’lum
darajada shunday tartibga solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko‘pchilik bozorlarda raqobat rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini kuchaytirish va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar qabul qiladi.
Respublikamizda ham monopol faoliyatni cheklash, tovarlar bozorida raqobatni rivojlantirish, iste’molchilar va tadbirkorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan qator qonunlar qabul qilingan.
Bozor tizimi kishilaming tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka egaligini hisobga olib, ulaming yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo'lmagan, bilim va malaka darajasi past, layoqati ham yuqori bo‘lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar yolg‘iz va qaramog‘ida bolalari bo‘lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo‘lmaydi. Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklami keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlami, nogironlami va birovning qaramog‘ida bo‘lganlami nafaqalar bilan, ishsizlami ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionyerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat byudjeti mablag‘larini jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo‘lmagan a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan, davlat bozomi tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘matiladigan narxlami o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlaming taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Me’yordagi oziq-ovqat tovarlariga o‘matiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma’lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir.
Davlat jamiyat a’zolari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq imtiyozlarini belgilash orqali soliq tizimidan ham keng foydalanadi. Bozor mexanizmining resurslami qayta taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko‘rinadi, ya’ni raqobatli bozor tizimi:
1) ma’lum tovarlar va xizmatlaming kam miqdorini ishlab chiqaradi;
2) ishlab chiqarishi o‘zini oqlagan ayrim tovarlar va xizmatlarga resurslaming har qanday turini ajratish holatida bo‘lmaydi.
Resurslaming qayta taqsimlanishi tovarlami ishlab chiqarish yoki iste’mol qilish bilan bog‘liq foyda yoki zarar uchinchi tomonga, ya’ni bevosita xaridor yoki sotuvchi hisoblanmaganlar tomonga «siljigan» chog‘da vujudga keladi. Bu qo‘shimcha samara deb ataladi, chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar hissasiga to‘g‘ri keluvchi foyda yoki zarami ifodalaydi. Bunga atrof-muhitning ifloslanishini misol qilib keltirish mumkin. Kimyo korxonasi o‘zining sanoat chiqindilarini ko‘l yoki daryoga oqizsa, bu ushbu suv havzasida cho‘miluvchilar, baliqchilar va atrofdagi aholiga zarar keltiradi. Ishlab chiqaruvchi esa atrof-muhitni muhofazalovchi inshoot va qurilmalar o‘matmaslik hisobiga o‘z ishlab chiqarish xarajatlarining ancha past darajasini ta’minlaydi. Resurslaming nomutanosib taqsimlanishi natijasida vujudga keladigan bunday holatlami tartibga solish uchun davlat qonunchilik tadbirlarini qo‘llaydi yoki maxsus soliq va jarimalardan foydalanadi. Masalan, atrof-muhit va suv havzalarining ifloslanishini taqiqlovchi yoki cheklovchi qonunlar ishlab chiqaruvchilami o‘zlarining sanoat chiqindilarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslangan suvni tozalovchi qurilmalar sotib olish va o‘matish bilan yo‘qotishga majbur qiladi. Shuningdek, davlat maxsus soliqlami kiritish orqali atrof-muhitning ifloslanishidan boshqalarga kelishi mumkin bo‘lgan zarami korxonalarning o‘ziga yuklashga harakat qiladi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslaming nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlami yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilaming muayyan tovar va xizmatlami xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ulaming talabi kengaytiriladi. Masalan, respublikamizda bozor munosabatlariga o‘tishning dastlabki davrida oziq-ovqat mahsulotlariga talon tizimi joriy etilishi past daromadli oilalaming oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini oshirdi va shu orqali resurslaming nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qildi.
Ikkinchidan, davlat taklifhi oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilaming zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslaming yetishmasligi muammosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlaming ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ulami moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, milliy mudofaa, favqulodda ro‘y beradigan tabiiy hodisalarga qarshi kurash, ichki tartibni saqlash shular jumlasidandir.
Davlat byudjet mablagiari hisobiga resurslami xususiy sohada qollanilishdan bo‘shatadi hamda ulami ijtimoiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‘naltirishi mumkin. Shunday qilib, davlat mamlakat milliy mahsuloti tarkibida muhim o‘zgarishlami amalga oshirish maqsadida resurslami qayta taqsimlaydi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to la bandlik va narxlaming barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to la bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bolmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z sarflarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektor sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlami qisqartiradi. Agar jami sarflar to’la bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib ketsa, bu narxlar darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Jami sarflaming mazkur ortiqcha darajasi inflyasion xususiy at kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlami oshirish orqali xususiy sektor sarflarini qisqartirish va shu yo’l bilan ortiqcha sarflami tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik mavjud bolganda davlat sarflarining ko‘payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmi va bandlilikning o‘sishiga olib keladi. 0‘z navbatida, soliqlaming qisqarishi yoki transfert tolovlarining ko‘payishi daromadlami ko‘paytiradi. Bu daromadlar shaxsiy sarflaming o‘sishini rag‘batlantirishga xizmat qiladi.
Davlat o‘z ishlab chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va kooperativ sektorida daromadlami qayta taqsimlaydi. Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega boigan bir qator vaziyatlami ham amalga oshiradi. Bularga atrof-muhitni himoya qilish, aholi sogliglni saqlash, bo‘sh ishchi o‘rinlariga ega bolishning teng sharoitini ta’minlash va ma’lum sohalarda narx belgilash amaliyoti ustidan nazorat qilish va shu kabilami kiritish mumkin.