Bozor muvozanati va uning turlari reja I. Kirish II. Asosiy qism

Kurs ishining vazifasi. Ushbu kurs ishida muvozanat va bozor muvozanatini mazmun mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari, muvozanat barqarorligi shartlari, defitsit va profitsit va bozor narxiga ta'siri, bozor muvozanati turlari va bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchi omillar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solishni kabi tushunchalar bayon etiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kompyuterlik matni bo'lib kirish qismi, asosiy qism, asosiy qismda to'rtta mavzu, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
²

1. Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari.
Bozor muvozanati — bozordagi talab va taklifning miqdoran va tarkib jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati bir lahzalik (oʻzgarmas taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning oʻzgarmas miqdori va ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi) va uzoq muddatli boʻlishi mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, bozor muvozanati buziladi.
Umuman olganda Bozor muvozanati hamma tovrlarga nisbatan va uzoq, vaqt boʻlishi mumkin. Ammo, ayrim tovarlarga nisbatan moslikning buzilishi muqarrar. Chunki ehtiyojning yuksalishi bilan yangi talab paydo boʻladi va u darhol qondirilmaydi. Bozor muvozanatini taʼminlashning asosiy yoʻllari: tovar ishlab chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni toʻydirish; yetarli tovarlar zaxirasini barpo etish; talabgir tovarlar narxini oshirish, oʻtmay turgan tovarlar narxini pasaytirish; eksport va importning ortishi yoki kamayishi; aholi daromadlarining tovarlar va xizmatlar koʻpayishiga qarab ortib borishi; mehnat unumdorligining ish haqiga nisbatan tezroq oʻsishi.
Bozor muvozanati maʼrifatli jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solish orqali taʼminlanadi. Haqiqiy hayotda tovarlarni sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar yuqoridan talab narxi va pastdan taklif narxi bilan cheklangan har qanday narxda amalga oshirilishi mumkin.³ Bitimning haqiqiy narxi ko'plab qo'shimcha omillarga bog'liq bo'ladi: a) kuchlar muvozanatiga (sotuvchilarning bozordagi ustunligi (monopollik) haqida gap ketganda, albatta, bitimlar ko'tarilgan narxda tuziladi, qarama-qarshi vaziyatda - xaridorning ustunligi (monopsoniya) - aksincha, bitimlar eng past narxda tuziladi; agar kuchlarning ma'lum bir muvozanati bo'lmasa, u holda narxlar har qanday diapazonda o'rnatilishi mumkin); b) bitimlar ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot yetishmasligi va tajriba yetishmasligi sababli mantiqsiz xatti-harakatlardan.
Muvozanat nuqtasida bozor xatti-harakatlari optimallashtiriladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur.
Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish vositalari o’rnini qo’llaydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi.
Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi. Bozorda taklif qilinadigan tovarlarning miqdori talabning miqdoriga teng bo'lgan narx muvozanatli narx, bu narxga mos keladigan tovarlar hajmi esa muvozanatli miqdor deb nomlanadi.⁴
Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta'minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi

1-rasm. Bozor muvozanati

Muvozanat narx (P) (1-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, agar u bozorda taklif qilinadigan ne'mat miqdori (Q)ni unga bo‘lgan talab miqdori unga bo‘lgan talab miqdori ga tenglashtirsa, ya'ni. (P=Q) 1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi va (Pe-Qe)nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.
Bozor muvozanatining turlari muvozanat barqaror va beqaror. Agar nomutanosiblikdan keyin bozor muvozanat holatiga kelsa va oldingi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa, u holda muvozanat barqaror deyiladi. Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narx darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, muvozanat beqaror deb ataladi.⁵ Barqarorlik turlari:
1. mutloq;
2. nisbiy;
3. Mahalliy (narx o'zgarishi yuz beradi, lekin ma'lum chegaralar ichida);
4. Global (har qanday tebranish sharoitida o'rnatiladi).
Muvozanat narxining funktsiyalari quyidagilar:
1. tarqatish;
2. Ma'lumot;
3. rag'batlantiruvchi;
4. Muvozanat.
Tovarlar bozoridagi muvozanat Iqtisodiy tizimdagi muvozanat bu tizimning har bir ishtirokchisi o'z xatti-harakatlarini o'zgartirishni xohlamaydigan shartdir. Bozordagi muvozanat barcha sotuvchilar va xaridor sotib olishni yoki sotishni xohlagan miqdorini sotib olishlari yoki sotib olishlari mumkin bo'lsa yuzaga keladi.
Bozordagi muvozanat - bu sotuvchilar xaridor sotib olishga qaror qilgan tovarning aniq miqdorini sotish uchun taklif qiladigan vaziyat (talab hajmi taklif hajmiga teng). Sotuvchilar va xaridorlar har xil miqdordagi tovarlarni uning narxiga qarab sotib olishni yoki sotib olishni xohlashlari sababli, bozor muvozanati uchun talab va taklif hajmi bir-biriga mos keladigan narxni belgilash kerak.
Shunday qilib, bozorda qandaydir yaxshilik uchun muvozanatni topish uchun biz ushbu bozorda bunday ta'minot hajmiga nima sabab bo'lishini aniqlashimiz kerak, bu talab hajmiga mos keladi shu narxda, sotuvchilar xaridor olib borishni istaganlari kabi bozorga o'zlari ishlab chiqargan mahsulotning to'liq miqdorini olib kelishadi. Bu narx muvozanat narxi deb ataladi va unga mos keladigan talab va talab hajmi talab va taklifning muvozanat hajmi.
Balansni qanday aniqlash mumkin? Buning uchun talab va taklif funktsiyalaridan foydalanamiz va talab va taklif funktsiyalari bir xil qiymatni qaysi narx qiymatida berishini aniqlaymiz. Shakllangan D egri deb faraz qilamiz 1 - bu iste'molchilar talabi egri va S egri - ta'minot egri. Egri chiziqlar ba'zi bir A nuqtada kesishadi (boshqacha qilib aytganda A umumiy nuqtasi mavjud), bu bozorda narx va miqdorning muvozanat qiymatlarini ko'rsatadi. Talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasi muvozanat nuqtasi deyiladi. Muvozanat nuqtasi shunga ko'ra, muvozanat narxidan past har qanday qiymat uchun qarama-qarshi rasm kuzatiladi.
Sotuvchilar yetkazib berish hajmini biroz qisqartirishni xohlashadi, chunki past narxlar ishlab chiqarish rentabelligini pasayishini anglatadi. Xaridorlar iste'molni ko'paytirishni xohlashadi, chunki past narx ularning xarid qobiliyatini oshirish va tovarlarni sotib olishda "qiyinchilik" ni pasayishini anglatadi. Natijada, taklif yetishmasligi (ortiqcha talab) paydo bo'ladi bozorda ushbu narxda bir oz ko'proq tovar sotib olishni istagan iste'molchilar qoladi, ishlab chiqaruvchilar tomonidan olib kelingan barcha tovarlar allaqachon sotilgan bo'ladi.
Egri chiziqlar kesishmasligi mumkinmi? Bunday vaziyat bozorda narx va sotishning ijobiy qiymatlari bilan muvozanatni o'rnatishning iloji bo'lmaganda yuzaga kelishi mumkinmi? Grafikalar tilida bu egri chiziqlar kesishmasligini yoki boshqacha aytganda, umumiy nuqtai nazarga ega emasligini anglatadi.

2-rasm. Bozordagi muvozanat yuzaga kelmagan vaziyatlar.

Aslida, bunday vaziyat mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri chizig'idan yuqori bo'lgan ikkita holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin. Birinchi holat materiallarning qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan stullar) yoki yuqori darajada (qum donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish uchun juda katta xarajatlarni talab qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, biron bir iste'molchi ushbu qimmatbaho tovarlarni ishlab chiqarish uchun pul to'lashga rozi bo'lmaydilar (shunchaki daromadlari cheklanganligi sababli). Ta'minot egri ushbu tovarlarga bo'lgan talab egri chizig'idan ancha yuqori bo'ladi (2-rasm, a). Bu shuni anglatadiki, bozor muvozanati narx va miqdorning nol qiymatida yuzaga keladi, ya'ni bunday tovarlar bozori umuman mavjud emas.
Boshqa holatda, tovarlarni ishlab chiqarish katta xarajatlarni talab etmasligi mumkin, ammo tovarlarning o'zi iste'molchilar uchun umuman foydasiz bo'lishi mumkin. Masalan, stol usti qoshig'ini tutqichsiz ishlab chiqarish arzon lekin kim bu qoshiqlarni "bepul" sotib olmoqchi? Shuning uchun, bu holda, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish qanchalik arzon bo'lmasin, talab egri vertikal o'qga to'g'ri keladi (bu deyarli yo'qligini anglatadi) yoki unga yopishib oladigan bo'lsak, taklif egri bilan umumiy fikrlar mavjud emas.
Bozorda muvozanat qanday o'rnatiladi? Qanday qilib sotuvchilar va xaridorlar ma'lum bir narxning muvozanat ekanligini aniqlaydilar va faqat shu narxda bitimlar tuzishni boshlaydilar? Yagona narxni belgilash mexanizmi ma'lum bir bozor va uning ishtirokchilarining xususiyatlariga qarab farq qilishi mumkin. Aytaylik, bozorda hech qanday bitim tuzilmagan va sotuvchilar va xaridorlar bir-birlarining xohish va imkoniyatlarini bilishmaydi. Shuning uchun yangi bozorda muvozanat qanday o'rnatilishini aniqlashimiz kerak. Bunday yangi bozorda birinchi bo'lib sinov bitimlari amalga oshiriladi, natijada birinchi xaridorlar qandaydir tarzda sotuvchilar bilan narx to'g'risida muzokara olib boradilar va imtiyozlarga ega bo'ladilar.
Narxlarning ma'lum bir o'zgarishi shakllanadi. Bozor mukammal bo'lganligi sababli (bizning taxminimiz bo'yicha) har bir keyingi xaridor va har bir sotuvchi allaqachon qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini biladi va eng maqbullarini boshqaradi. Qabul qiluvchilar eng past narxda sotib olishga intilishadi va bunday narxni taklif qiladigan sotuvchilarga murojaat qilishadi.
Sotuvchilar tovarlarni balandroq narxda sotishga intilishadi, ammo boshqalarga nisbatan yuqori narxga narx taklif qila olmaydilar ular xaridorsiz qoladi. Shu bilan birga, agar sotuvchilar belgilangan narxda o'z mahsulotlarini juda tez sotilishini va tez orada ular molsiz bo'lishlarini ko'rishsa, ular asta-sekin narxni ko'taradilar. Agar ular tovarlar sotilmasligini ko'rsalar, ular asta-sekin narxni pasaytira boshlaydilar.⁶
Bozorning muvozanat narxini topish tezligi uning ishtirokchilarining "harakatchanligi" ga va bozorda ma'lumotni uzatish qulayligiga (ya'ni bozorni takomillashtirishga) bog'liq. Masalan, agar sotuvchilar o'z mahsulotiga qanday talab taklif qilinishini bilishmasa (masalan, yaxshi bozor hozirgina paydo bo'lgan bo'lsa), ular avval talabni baholaydilar va tegishli miqdordagi mahsulotni ishlab chiqaradilar. Agar ularning bahosi etarlicha baholanmagan bo'lsa va ishlab chiqarilgan mahsulot iste'molchilarga ular taklif qilgan narx bo'yicha etarli bo'lmasa, sotuvchilar foydani ko'paytirish uchun narxni va mahsulotni ko'taradilar. Agar qoniqtirilmagan talab yana qolsa sotuvchilar yana narx va mahsulotni ko'taradilar va hokazo.
Shunday qilib, asta-sekin talab va taklif egri chorrahasida bozorda muvozanat o'rnatiladi. Keyingi kunlarda sotuvchilar va xaridorlar avval qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini bilib olishadi va savdo kunidan boshlab ular "kecha" narxini hisobga olishadi. Yangi narx savdo jarayonida allaqachon tartibga solinadi. Bozor muvozanatiga erishish mexanizmiTalab va taklifning o'zgarishiga qarab narxlarning erkin harakati bozorda sotilayotgan tovarlar xaridorlarning ishlab chiqaruvchi tomonidan taklif qilingan narxni to'lash qobiliyatiga muvofiq taqsimlanishiga olib keladi.
Agar talab talabdan oshib ketsa, unda talab talabdan oshib ketmaguncha narx oshadi. Agar taklif talabdan ko'proq bo'lsa, unda mukammal raqobat sharoitida narx taklif etilayotgan barcha tovarlar o'z xaridorlarini topgunga qadar pasayadi.
Bozor muvozanatining barqaror va beqaror turlari mavjud. Agar nomutanosiblikdan so'ng bozor muvozanat holatiga kelsa va avvalgi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa, u holda muvozanat barqaror deyiladi. Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narxlar darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, u holda muvozanat beqaror deyiladi.⁷ Balans barqarorligi - bozorning oldingi muvozanat narxi va muvozanat hajmini belgilash orqali muvozanatga erishish qobiliyati.
Bozor muvozanatining maxsus holatlari bor bular quydagilar
Nol narxdagi balans
Bo'sh resurslar masalasi.
3-rasm.Muvozanatga ega bo’lmagan bozor
Nol narxdagi balans - nol ko'rinishida muvozanat tovar ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan mumkin emas.
4-rasm.Muvozanatga ega bo’lmagan bozor
Bo'sh resuslar masalasi - muvozanatning o'ziga xosligi emas; taklif egri pasaygan segmentga ega bo'lgan mehnat bozori.
Muvozanat narxi vazifalari
· Ma'lumot.
· Tarqatish.
· Balans.
· Rag'batlantirish.
· Standardize.
barqaror muvozanat
Barqaror muvozanat - faqat ichki omillar ta'sirida muvozanat holatga qaytish uchun yana bozorga qobiliyatidir. Bozorda muvozanat barqaror taqdirda, keyin yanada tuzatish ya'ni, shart emas, bozor o'zi muvozanatni saqlab qolish uchun ega bo'ladi. Bozor barqarorligining mulkni yo'q bo'lsa, bas, u zarur tartibga solish bo'ladi.
Bozorda davlat ta'siri asosiy vositasi: subsidiyalar, soliqlar, ruxsat etilgan nisbati yoki tovarlarni belgilangan miqdori eng maqbul yumshoq yo'l va tartibga solish bozor mexanizmini soliqqa tortish hisoblanadi. Soliqlar bozor sub'ektlari harakat erkinligi bilan to'sqinlik qilmaydilar bozor jarayonlarini oqish sharoit o'zgarmaydi.⁸